Brokeback Lovers (Ennis Del Mar & Jack Twist)

Eşcinsellik

Bir insanın cinselliğinin derecesi ve türü, tininin doruklarına dek uzanır. 

(Nietzsche)

Cinsel eğilimin izlediği biyolojik yasaların fazlalığı eşcinselliğin toplumca inşa edilmiş bir yapıdan başka bir şey olmadığı savını çürütür. Kritik dönem, hormonların etkisi, beyin yapısı ve işlevlerindeki farklılıklar cinsel eğilimde biyolojinin rol oynadığına işaret koyar. Ancak Kinsey'in de işaret etmiş olduğu gibi kişiler "koyun ve keçi" olarak ayrılamazlar. Ve bir ya da her iki cinsiyete karşı eğilim pek çok farklı boyutta gerçekleşebilir. Özgün yaşam deneyimleri benzersiz biyolojik potansiyellerle etkileşime girerek her bireyin kendine özgü cinselliğini ortaya çıkarmaktadır.

Bu etkileşimlerin karmaşıklığı ve insan deneyiminin sonsuz çeşitlemeleri de neden eşcinselliğe şimdiye kadar kimsenin bir "niçin" bulamadığını açıklamaktadır. Ne Gunder Dörner'in hormon kuramları ne de soğuk, mesafeli babalar, aşırı düşkün anneleri içeren psikanalitik kuramlar araştırmalarla kanıtlanabilmiştir. Eşcinsellik insana özgü başka birçok deneyim gibi insan çerçevesi dışında açıklanamayacak kadar karmaşıktır. En insafsız niteliğimiz özellikle yeti ve yeteneklerimizin muazzam çeşitliliği ise birbirimizle olan ilişkilerde bazılarımızda sevebilme yetisinin hemcinse yönelmesi hiç de şaşırtıcı olmamalıdır.

Eşcinselliğin cinsellikle değil de sevgiyle ilgili olduğu söylenmiştir. Eşcinselliği tanımlamak her ne kadar zor olsa da ki buna tüm disiplinlerde çalışan tüm bilim adamları da katılacaktır: eşcinselin kendi cinsinden birine aşık olan kişi olduğu açıkça söylenebilir. Karl Wrichs'in dediği gibi,

"Doğa, gerçek aşkın olduğu yerdedir."


Kitap: Eşcinselliğin Doğal Tarihi, 
Francis Mark Mondimore

(bkz:kaotikbenlik.blogspot.com /2013/11/brokeback-lovers)
(bkz: kaotikbenlik.blogspot. com. /2013/11/brokeback-mountain-2005-ang-lee)

Brokeback Mountain (2005, Ang Lee)

Soundtrack by Gustavo Santaolalla

Welles, Orson

Fransız Devrimi tek büyük yazar çıkarmıştır, denilir, onu da kabul etmedi: Sade. Sovyet devrimi şairlerini sevmedi: Alkol, intihar, çalışma kampları. Cumhuriyetimiz en radikal yazarlarına fanus geçirdi: Nazım Hikmet, Oğuz Atay, Leyla Erbil. Coca Cola'lı, home computer'lı, sekiz silindirli Amerika tek dehasını hazmedemedi. Orson Welles'i durmadan nükseden bir çıban sandı, oysa dinlenen bir yanardağdı.

Aslında Amerikalılara hak vermemek elde değil. Rüştünü yeni ispat etmiş bir çocuk, tek bir radyo programıyla hepsini sokağa dökmüş ve toplumsal paranoyanın varlığını somutlayabilmişse, onu frenlemek gerekirdi. Üstelik bir fırsat daha verildi kendisine, Onu da kötüye kullanıp sinema tarihinin en iyi filmini yaptı: 1949

Yaygın kanı, ehlileşmiş olmasa bile, Orson Welles'in bir daha doruklarda gezemediği yolundadır. Eleştirmenlere, sinema tarihçilerine bakılacak olursa; yönetmen olarak bir daha Yurttaş Kane'in hizasına ulaşamamış, oyuncu olarak 'gövdesini gezdirmiş', tiyatroda ve televizyonda biraz muppet show'laşmış, kısacası, Swift'in deyimiyle 'bir sabun gibi ufalarak sürdürmüştür hayatını'.

The Trial. 1962, Orson Welles

Yaygın kanıları pek sevmem ben, onun için de bu filmin "öteki" seyircilerindenim. Tiyatro çalışmalarını, radyo ve televizyon izlencesini uzaktan olsun tanıyamadım gerçi, ama 1950 sonrasında yönettiği ve oynadığı filmleri gördüm, yazıları ve söyleşi metinlerini okudum, şarkısını dinledim. Orson Welles taşkın bir beyin, müthiş bir surat ve alabildiğine estetik bir gövde olmanın dışında, biricik bir ruhtu.

Othello'yu özellikle de Dava'yı düşünüyorum: Sinemada en zorlu olanı, uyarlamayı, inanılması bile güç bir boyutta gerçekleştirdiğine, Kafka'yı da Shakespeare gibi sinemacı kıldığına inanıyorum, kim ne derse desin. Jeanne Moreau ile Anthony Perkins'in bir bavulla yan yana yamaca tırmandıkları o "sinema tarihinin en uzun yan kaydırması"nın oluşturduğu sahne,  mahkeme kapıları ve salonu, K.nın çalıştığı büronun estetik iskeleti, ressamın atölyesine çıkan merdivenin tahta basamaklarının arasından sızan tehdit edici huzmeler, bir odada kıstırılmış bekleyen Akim Tamiroff, hepsinin ötesinde de kendisi. Profilden muhteşem Welles. Bir dışavurumcu sinema güldestesi. Bundan da fazla! Son çeyrek yüzyılın en iyi anlatılmış filmlerinden biri, tekrarlıyorum, kim ne derse desin.

Dava Üzerine / Enis Batur

The Trial, 1962, Orson Welles

Meğer Cahiers du Cinema Dava'yı kuşatan küçük ama derli toplu bir kitap yayımlamış 2005'de: Jean-Philippe Trias sisli arka hikayeyi adım adım gezdiriyor. Baktım, Piranesi konusuna o da girmiş. Asıl can alıcı olan, meraklıların çoğunun bildiğini sandığım konuyu yeni öğrendim: Muazzam mekan çalışmalarını Welles'in, o sıralarda terkedilmiş durumda, yıkılmayı bekleyen Orsay garında yapmayı akıl etmiş olması ürpertti beni. Hem de dört dörtlük gerekçelerle: "Keder atmosferi"nden Auschwitz'e ve Cezayir savaşına bağlayarak rayları.

Açık söylemek gerekirse Dava'yla ilgili hiçbir satır okuduğumu anımsamıyorum, filmi gördüğüm dönemde. 1969'da, İstanbul'da beş parasız bir lise öğrencisi: Nereden, ne bulabilirdim? Çevremde konuşabileceğim, diyalog kurabileceğim kimse yoktu. Şimdi o yalın halin önemi üzerinde bundan duruyorum: Artık bir filmi böyle izlemiyoruz, izlettirmiyorlar, azimli davranmadıkça ek bilgi yağıyor insanın üstüne. Nighwatching'in bitiminde, epeydir göremediğimiz "The End" yazısının ardından koskoca bir satır çıktı ekrana: Nightwatchingfilm.com! Dayanamadım, gözattım tabii, eve dönüşte: Yok yoktu! 'Fena mı, her şeyi ayağınıza getiriyorlar' diye akıl yürütülebilir, tersi yönde de: 'Rahat bırakmıyorlar'. Filmle başbaşa kalmak iyidir, bir süre. Sorular tırmalıyorsa, iz sürülür. Yakıcı olan, hala dilediğiniz filme ulaşmanın olanaksız kılındığı durumlarla karşılaşmamız: İşte Bergman'ın En Presence d'un Cown'u: Arte'de izleyebilmiştim, o gün bugün boş yere aradım her köşede: Yapımcılararası anlaşmazlık yaşanıyormuş, yeni öğrendim!

The Trial, 1962, Orson Welles

Dava'ya dönersem: Filim 1962'de çıktığında, doğan tartışmalarda bir toz bulutu oluşmuş: Sadakat mı ihanet mi kavgası bana komik geliyor, hele Brod'un Kafka'ya sadakatından sonra! Kafka on yıl daha yaşasaydı ne olacaktı? Dava'yı yayımlayacak mıydı, yoksa yok etme kararını mı uygulayacaktı? Diyelim ilk çözümü benimseyecekti: Metnin düzeni, sıralaması ne yönde gerçekleşecekti? Bu halini Max Brod'a borçluyuz.

Biraz daha eşinmek istiyorum Welles etrafında -onbeş yaş daha genç olsaydım, oturur küçük bir kitap, olmadı bir başkalaşım metni kurardım etrafında. Şimdi: Emin değilim.

Sekiz Buçuk bir yana, Başkalaşımlar'da sinemaya açılmamış olmam bugün bakınca tuhaf görünüyor bana. On film, on başkalaşım için en iyi onu, en etkilendiğim onu seçmezdim sanırım: Sorun'lar üzerinde yoğunlaşırdım. Dava, bir ucundan uyarlama konusunu, öbür ucundan suçluluk izleğini ayartırdı herhalde. Yazmaya koyulmasın kişi, nerelere uzanır!

Bugünlerde, Orson Welles Orsay'e çağırıyor beni -

The Trial (Franz Kafka'nın Romanından) 1962, Orson Welles

" Kanun önünde bir kapıcı durmaktadır. Bu kapıcıya taşradan bir adam gelir. Adam kanundan içeri girmek ister. Ama kapıcı izin vermez. «Sonra girebilir miyim?» diye sorar adam. «Belki,» der kapıcı. Adam aralıktan içeri bakar: «Kanun kapısının herkese açık olması gerekmez mi?» 

«Ben izin vermeden içeri giremezsin! Ben çok güçlüyüm. Gene de kapıcıların en küçüğüyüm. İçerde başka kapılar, her kapının önünde başka kapıcılar var, her kapıcı bir öncekinden daha güçlüdür.»

Kapıcının izniyle adam oracığa oturur ve beklemeye başlar... Yıllar geçer. Adam, belki kandırırım umuduyla elinde ne varsa kapıcıya verir. «Bunları alıyorum ki sonradan "keşke şunu da

yapsaydım" demeyesin» der kapıcı. Uzun yıllar boyunca kapıcıyı gözetleyen adam, sonunda kapıcının kürkündeki pireyi bile tanır ve yaşlanıp çocuklaşınca, kapıcıyı ikna etmesi için o pireye bile rüşvet verir. Yaşlılıktan gözleri iyice körelen adam kanun kapısında bir parıltı fark eder. Parıltı kapıdan dışarı sızmaktadır. Ölmeden önce adamın tüm hayatı bir tek soruya dönüşür. Daha önce hiç sormadığı bir soruya. «Amma da arsızmışsın, gene ne var?» diye çıkışır kapıcı. Adam soruyu sorar:

«Her insan kanun kapısından içeri girmek ister. Öyleyken, neden bu kapıdan girmek isteyen benden başka kimse olmadı?»

Yaşlılıktan adamın kulakları sağırlaştığı için kapıcı bağırır: «Senden başka kimse bu kapıdan giremezdi, çünkü bu kapı sadece senin içindi. Gideyim de kapatayım bari!...»

Bu öykü 'Dava' adlı romandan alınmıştır. Bu öykünün mantığının düşlerin mantığı ile

aynı olduğu söylenir ya da kabusların... "

(filmden)

Yazı: Enis Batur,

Sinema Yazıları

Herkesin ilk gençlik döneminde, üzerinde bağlayıcı, belirleyici etkileri görülen karşılaşmaları olur, bunların bir bölümü yapıtlarladır. 1968-1972 arası, 20 yaşı önceleyen zaman dilimi içinde, zihnimi ve duyarlığımı damgalayan yapıtlardan birisi Dava oldu. Ters bir sıralamayla: Önce Orson Welles'in filmini gördüm, sinematekte; sonra Kafka'nın kitabını okudum. İlk ciddi yazım, yanlış anımsamıyorsam, 1971'de çıkan, Dava'nın sinematografik anlatımıyla ilgili denemeydi.

Tamı tamına kırk yıl sonra, üçüncü kez izlerken filmi, seyreden öznenin evrimi üzerinde yeniden düşünme fırsatım doğdu. 1969'un ben'iyle 2008'inki nasıl karşılaştırılabilir? İlki birikim ve donanımdan yoksun, şaşkın ve hazırlıksız genç bir adam; ama el değmemişliğin, seçimlerini ve değerler dizgesini oluşturmuş olmanın uzağında durmasının bir daha geçerlilik kazanamayacak bir özgünlüğü var. İkincisi, en amiyane deyişle kaşarlanmış bir perspektif; hem kendi akıntısına kapılmış, hem, vakti geldiğinde, kıyıya çıkarak onu gözden geçirmeye çalışmış olgun adam.

Orson Welles'e, yolda döndüğüm, uğradığım oldu. Yazıktır, buzdağının görünmeyen bölümüne ulaşamadım. 1970 sonrası yaşadığı büyük girişimleri ve bozgunları, onlardan kalan yüzlerce saatlık çekim örneğin. Biriki üst film - sanıyorum bir tanesi de Dava'nın çekim süreci ile ilgili. Bir de, dostlarıyla tartışmalarını ya da düşünsel temrinlerini bile bir yardımcısı aracısıyla filme aldırmış, onlar. Çizimleri, skeçleri, notları. Gerçekten tanımak isterdim residua'yı.

Dava'da, öyle gördüm bu sefer, Piranesi'nin okkalı etkisi olmuş. Jenerikte ve sonda kullandığı siyah beyaz kara kalem çalışmalar yüzünden söylemiyorum bir tek bunu. Başta ressam atölyesinin ortasında geçen karabasansı sekans, birden fazla bölümde Carceri'nin uzantılarını seçtim.

Kafka ne düşünürdü, Welles'ın yorumu hakkında? Benim, bir edebiyat ürününden yapılmış en sıkı uyarlama saymam Dava'yı, bu görüşün başka yazarlar tarafından paylaşılacağı anlamına gelmez -bırakalım yazarın kendisini. Kaldı ki, Welles'in kendi içevreninin yarattığı bir güzergahı seçmiş olduğunu ileri sürmek eldedir. Elbet öyle yapacaktı, yoksa sinema adamı değil yönetmen sıfatı taşırdı.

Orson Welles'in Shakespeare uyarlamalarını da el üstünde tuttuğumu gizleyemem. Greenway'e dek, bir tek Kurosawa o ayar yorumlar getirebilmişti; benim gözümde.

Şimdi bakınca, Dava'yı bir bahane olarak kullandığı açıklık kazanıyor gözümde - tıpkı Othello'nun bahane oluşturması gibi.

Bir tragedya yazarı Orson Welles.

Aeschylles, Euripides: Bugün yaşasalar sinematograf olacaklardı.

Yol (Batur)

Ya ölüm? Yaşamımı yazıya, olmazsa susmaya dönüştürmeye karar verdiğimden beri ölümü yaşamıyor, yalnızca düşünüyorum.

...

Kötümser bir kişiyim. Bunun nedeni herhalde çocukluğumda, yetişişimde, ilk gençliğimin yaşama koşullarında bulunabilir. Bu da marxçı eleştirinin bulup çıkartabileceği, ruh çözümle birlikte bir sonuca götürebileceği bir durumdur. Dünya görüşümün kaynakları nelerdir. Ben yakın çevremde yer alan bir çok kişinin tersine, kitaplarda değil yaşam deneylerinde buluyorum onları. Kitaplar, bu dünya görüşüne destek getiren, dizgeler ve yöntemlerle besleyen bir eytişim oluşturmuşlardır yetişişimde. Evet, kuşku yok ki Schopenhauer'den etkilendim. Kafka'dan,  Mallarme'den, Antonioni'den de. Ama onlar, bana kalırsa, genç beynimde gezinip duran soruların bıraktığı gedikleri tıkamaktan öteye gidemediler. Onları okuduğum için kötümser olmadım, kötümser olduğum için onları okudum. Bir seçim ve -tatsız bir söz ama- bir çıkar sorunudur bu. Kişi, ötekinde kendi sorularını arıyor nedense. Bu dünya görüşünün bende oluşmasının  nedenlerini varoluşçuluk çerçevesinde arayanlar oluyor. Pek uzak bir bakış açısı. Ve yanlış bir odak. Varoluşçuluk ile ilişkim bütünüyle olumsuz olmasa bile zenginleştirici bir ilişki de olmamıştır. Onların trajiği kullanma yöntemleri hemen hep aykırı düşmüştür bana. Görüngübilim, varlıkbilim dolayında yapılmış çalışmalar için aynı şeyi söyleyemem buna karşılık. Heideger'den, Husserl'den, Levinas'dan pek çok şey öğrendim. Nietzsche'ye gelince, felsefesinin bana verdiği en önemli açkı, insanın kendi koşulunu sonuna dek aşabileceği olgusunda yatar. Eskiçağ felsefeleri olsun, ortaçağ felsefeleri olsun istemin denetiminde, yoksanışında bulurlar çıkış noktasını. İşte simyacıların "Le Grand Oeuvre"ü. İşte Nirvana, Sunyavada. Son evre hemen hep "sıfır" noktası nihil'dir.  Oysa, Nietzsche, 1881'den sonra "nihilizm"i aşabilmiş, indirgenmezliğe doğru yeni bir ışık yakmıştır. Doğal olarak aydınlık bir ışık sayılamaz bu: İnsanlığın Nietzsche'nin gösterdiği yere gelebileceğini sanmıyorum açıkçası. O biliyordu bunu, kaldı ki. Ama karamsarlık insan kadar eskidir. Bugünün karamsarları "insan özdeğin bir yanılgısıdır" diyorlar. Bu düşüncenin değişkenlerini Sokrates öncesi Yunan düşünüşünde görüyoruz. Hele Gorgias, hiç'i bile yoksaymıştır.

Bizim yetiştiğimiz dönem itibariyle önümüze çıkan panorama, 20 yaşlarındayken iyimser olunabilecek bir panorama değildi. Arkamızda eni konu gelişmiş bir Varoluşçuluk felsefesi; hatta, onun ötesine geçmiş düşünce uçları vardı. Giderek, hayatın anlamına dair karamsar bir tablodan yola koyulmamız durumu vardı. Hayatın bir anlamı aslında yok; giderek benim hayatımın da bir anlamı yok. Bu durumda yapılacak bir tek şey vardır. Bu hayatı terketmek. Ben bunun hala doğru olduğuna da inanıyorum ayrıca. Yalnız bu, her babayiğidin yapabileceği bir şey değildir. Herkes bir Seneca olamıyor ne yazık ki. Bunu yapamadığımız zaman da, bir kaçış içinde olduğumuzu ve olacağımızı kabul etmemiz gerekir: Açık yüreklilikle bakıp, "ben ölümle yüzleşemiyorum, hayatı terkedemiyorum, o zaman kaçacağım!". Hiç değilse, kaçacağın yer güzel bir yer olsun, o anlamsızlık bütünlüğü içinde bir anlamlılığı olsun!

Sanatçıların ezelden beri bu yolda buldukları sağlam bir tutamak var. Faust tipolojisinde dile gelen bir ölümsüzlük arzusu. Aslında biyolojik bir varlık olarak, herkes öleceğini biliyor. Ama, elinden çıkan şeylerin kendisinden sonra varlığını devam ettireceği, kendisine ikinci bir hayat tanıyacağı gibi bir tutamak yakalıyor sanatçı. Bugün oturup Vivaldi'yi dinliyorsam, Vivaldi yaşamaya devam ediyor. Ben bunu yapabilir miyim? Bir şeyler yazarak, öldükten sonra hayatımın devamını sağlayabilir miyim? Bu bir "challenge"dır. Bu "challenge"ı bilmek, o kaçışı daha anlamlı kılabilir. Sanıyorum, özetle, Enis Batur'un yapmak istediği şey de, pek çok başka yazarın, sanatçının yapmak istediği gibi: Kendisinden sonra, kendi sınırlı hayatının sınırlarını zorlayacak bir ikinci hayata yazdıklarıyla hak kazanmak. Hak kazanabilmesinin de kendi içinde kuralları olduğunu düşünüyor Enis Batur ve total bir dünyaya, beğenmediği, anlamsız bulduğu bir hayata karşılık olarak sunacağı daha anlamlı bir hayat inşa etmesi gerek yaptıklarıyla, önermesi gerekir hiç değilse. Bu, total bir arayışla olabilir ancak. O total arayışın paramparça bir düzenle de olsa, kotarılması için masanın başına oturuyorum.


...

Yoruldum, Enis, kendimden de, kendimdeki ötekilerden de.

Bu böyle sürüp gidecek mi, Enis? Bir kitaptan bir başka kitaba, bir kelimeden bir başka kelimeye, böyle kaydırak, gidecek misiniz hep? Gideceksiniz de, nereye varmak, ulaşmak adına? O denli korkuyor musunuz, kayboluştan, kayboluşumuzdan? Gövdenizin içinde ya da dışında bekleyen Ölüm'ün yok ettiği bütün anlamsal bağlantıları zorla, zorlayarak, koruyormuş-gibi-yapmak daha mı kolaylaştırıyor kaçışınızı? Enis, bir öteki miyim ben topu topu : Benim de kendi'm, kimse'liğim ve kimse-sizliğim yok mudur? Korku, yorum -diyorsunuz bir şiirinizde.

Soru, yorum : Ne zaman susacaksınız?


Şubat 92
Söz'lük

Kişi (Aruoba)

...

Kişi, 'birlikte' olamayandır.

Kişi hep yalnızdır - 

bu da, zorunlu ve gereklidir.

...

Kişi, hep, kendisini, kendi kendini

bilinçlendirerek atlatmak zorunda olan

varlıktır.

Kişi ancak kendi kendini atlatarak varolabilir: -

Kendini tam ve sürekli bir bilinç içinde tutmağa çalışan

kişi, ölümün kapısına dayanır- intiharın...

Kişiyi yapan, bilinçtir;

ama kişi bilinçle yaşayamaz

- onunla, ancak, ölür...

...

Kişi, kendini başkalarında arayan insandır - 

ama, kendini her bulduğu(nu sandığı)nda, hep, 

kendi kendine geri dönmüş bulur.

...

Kişi, insanların alışılmış ilişki biçimlerine girince, hep

aykırı düşer.

İnsanların ölçüleri açısından, kişi, aykırı durandır -

kişi, aykırı-insandır.

Kişi, aykırı-dır...

...

Kişinin neredeyse doğal sayılması gereken eğilimi,

 yıkılmaktır.

Kişi, hep, eğilimlerini belirlemeğe, yönlendirmeğe

çalıştıkça, aslında, hep, gizli gizli,

kendi yıkımına yönelir.

Kişinin yönelimi, yıkımıdır...

Kişi, yöneldikçe, yıkılır

-nereye yönelirse yönelsin,

ulaşacağı, yıkımıdır.

Kişi, 'çıkar' yolu olmayandır:

Kişinin yolları, 'çıkmaz sokak'lardır.

Kişi, çıkarsız-dır...

Afrika

Afrika benim kişisel benliğimdi. Fakat yedi yaşımdayken, henüz Afrika'nın aynı zamanda insanlığın  beşiği olmasının (aslında bu gerçek o zaman bilinmiyordu) değerini kavramak için çok küçükken oradan ayrıldım. Türümüzü şekillendiren yılların fosillerinin hepsi Afrika'dandır ve moleküler kanıtlar günümüzün bütün insanlarının atalarının orada yaklaşık son yüz bin yıl öncesi gibi yakın bir tarihe kadar kaldıklarını ifade eder. Kanımızda Afrika var ve Afrika'da kemiklerimiz. Hepimiz Afrikalıyız.

Tek başına bu bile Afrika ekosistemini olağandışı bir cazibe nesnesi yapar. O bizi şekillendiren yöredir; içinde ekolojik çıraklığımızı yaptığımız hayvan ve bitkiler topluluğudur. Ama eğer yuva kıtamız olmasaydı bile, Afrika bizi, muhtemelen Buzul Çağı ekolojilerinin son büyük sığınağı olduğu için cezbederdi. Eğer Cennet Bahçesi'ne gecikmiş bir bakış atmak isterseniz, Dicle ve Fırat'ı ve tarımın başlangıcını unutun. Bunun yerine Serengeti ve Kalahari'ye gidin. Yunanlıların Mora'daki dağlık bölgesini, Avustralya'nın iç kesimlerini unutun. Onlar çok yenidir. Olimpos'taki ve Sina'daki dağdan veya hatta Uluru'dan ne gibi bir şey inmiş olursa olsun, onların yerine Klimanjora'ya veya Büyük Yarık Vadisi'nden aşağı Yüksek Bozkır'a doğru bakın. Buralar yıldızımızın parlaması için *tasarlandığımız yerlerdir.  *Darwinci Doğal seçilimle


Richard Dawkins

Cosmos

Kozmos'un keşfi, kendi kendimizi
 keşif yolculuğudur...

Carl Sagan'ın seksenli yıllarda televizyon dizisi olarak sunduğu ve tüm dünyada geniş bir izleyici kitlesi bulmuş belgeseli Cosmos; kalan bölümlerine youtube'da dusuncebilim isimli kullanıcının hesabından türkçe altyazılı ulaşmak mümkün: Teşekkürler!

youtube.com /user/ dusuncebilim - Carl Sagan - Cosmos

Yukarıda belgeselin ilk bölümü Sagan'ın ölümünden sonra gerçekleştirilmiş, eşi Ann Durayan'ın bir konuşmasıyla - önsözüyle açılıyor, youtube butonundan altyazıyı aktif hale getirebilirsiniz. Belgeselin aynı isimle yayımlanan bir kitap hali de mevcut.

Sex, Death and The Meaning of Life (2012, Richard Dawkins)

Hepimiz öleceğiz.

Yalnızca bunun ne zaman ve nasıl olacağını bilmiyoruz. Birdenbire, öylece bitiverecekse, yaşamın anlamı nedir ki? Gün geçtikçe daha fazla insan bir tanrı olmadığını fark ediyor. Ama dini değerler yaşamlarımıza yüzlerce yıl boyunca yön verdi ve üzerimizde halâ bir etkiye sahip. Ölüm karşısında huzur bulmak için, doğruyu yanlıştan ayırmak için veya kayıtsız ve umursamaz bir evren karşısında anlam bulmak için.

Eğer tanrı yoksa, hayatın anlamı nedir?

 Tarihteki en büyük zihinlerden bazıları hepimizin yüzleştiği o nihai soruyu cevaplamak için depresyonlar atlattı, hattâ intiharı bile düşündü:

"Ne anlamı var?"

Birçok insana göre, eğer bir tanrı yoksa hiçbir şeyin anlamı yok. Yaptığım konuşmalardan sonra bana en sık sorulan sorulardan birisi: "Sabahları kalkmaya neden zahmet ediyorsunuz?"

Bu film, benim bu soruyu yanıtlama girişimimdir.

DAWKINS: SEKS, ÖLÜM VE

HAYATIN ANLAMI

Birçok İngiliz çocuğu gibi, ben de Hıristiyan okullarına gönderildim... ve 13 yaşımdayken İngiliz Kilisesi'ne kabul edildim. Hıristiyan tanrısına inanırdım. Birkaç yıl sonra ise, bunun gerçek olmadığını fark ettim. Tanrı diye bir şey yoktu. Orada hiçbir şey yoktu. Bu deneyimi birçok insan yaşıyor ve farklı insanlar buna çok farklı biçimlerde tepki veriyor. Tanrısız bir yaşamla karşılaşıldığında verilebilecek en tuhaf tepkilerden biri, büyük Rus romancı Lev Tolstoy'dan gelmiştir. Benim gibi, Tolstoy da bir Hristiyan olarak yetiştirildi ve genç yaşta inancını kaybetti. "Savaş ve Barış" ve "Anna Karenina" gibi romanları sayesinde bir serveti, ailesi ve şöhreti vardı. Ama kırklı yaşlarının sonlarında, her şeyi sorgulamaya başladı. Tolstoy çaresizlik içinde, intihara uzanabilecek bir depresyon uçurumunun kenarında duruyordu. Ona böylesine azap çektiren şeye cevap bulamıyordu.

"Neden yaşıyorum? Hayatımda, ölümün kaçınılmazlığının yok edemeyeceği herhangi bir anlam var mı?"

Umutsuzca, yaşamın daha büyük bir amacının olduğuna inanmak isteyen Tolstoy bir umutla felsefeye ve bilime koştu, ama acısı daha da derinleşti.

"Sen sadece, parçacıkların geçici ve tesadüfi bir birikimisin. Sen, bir şeylerin rastgele bir araya gelmesinden oluşan bir yığınsın." 

Nihayet, Tolstoy bir yanıt buldu ve uçurumun kenarından geriye çekildi. Ruhani inziva ve adanmışlık. Tolstoy'un anlamsızlık tehdidine verdiği cevap geri gidip, Tanrı'yı bilinçli olarak kucaklamaktı.

"Tanrı gerçekten var. Bunu yalnızca bir an için fark ettim ve yaşamanın olasılığını ve keyfini hissettim."

"Tanrı'ya olan inancıma geri döndüm. Artık onsuz yaşayamayacağımı biliyordum."

Artık yaşlanmış olan Tolstoy bir Hristiyan cemaatine liderlik etmek için kendini toplumdan soyutladı.

Bilim Aşkı Üzerine Düşünceler

Aslında hayatta olunabilecek en heyecanlı, en tatmin edici ve en coşku verici zamanda yaşıyoruz; temel meselelerde cehaletten aydınlanmaya geçtiğimiz, merakla başladığımız ve anlayışla bitirdiğimiz bir çağ bu. Gezegenimizdeki bütün bu dört milyar yıllık yaşam boyunca, insan türünün dört milyon yıllık bütün tarihi boyunca bu eşsiz geçiş anını yaşama ayrıcalığına sahip sadece tek bir kuşak var ve o bizim kuşağımız.

Önümüzdeki birkaç on yıllık dönemde, evrenin oluşumuyla ilgili bazı sorular da dahil kökenler meselesi deneysel araştırmaya elverişli olabilir. Büyük kozmolojik soruların, insanlığın dinsel hassasiyetlerini etkilemeyecek akla yakın cevapları yok. Ancak cevapların bürokratik ve bağnaz dinleri bozguna uğratma ihtimali var. Sonsuza dek hep aynı kalacak şekilde kurulmuş, eleştiriye kapalı dinlerin uzun vadede yozlaşması bence kaçınılmazdır. Son zamanlarda yaşanan gelişmeler bu yozlaşma için uygun şartlar yaratmıştır. Kökenler ve sonları ilgilendiren sorularda dinsel ve bilimsel amaçlar hemen hemen aynıdır. İnsanın yapısı onu doğuştan gelen bir tutkuyla bu soruların cevabını bulmaya iter. Bunun sebebi belki de kendi bireysel kökenlerimizdeki gizemdir. Evet, modern bilimsel anlama kabiliyetimiz belki sınırlı ama MÖ 1000 yılındaki Babilli atalarımızınkinden çok daha ileri. İnanıyorum ki, gerek bilimsel gerekse toplumsal yönden yeniliklere kendini uyarlamaya gönülsüz dinler er geç silinip gidecektir. Bir inanç sistemi kendisine yönelik en ciddi eleştirilere cevap vermediği sürece hayatta kalamaz, gelişip ışıldayamaz.  

*************************************************************

- Daha düne kadar maymundular. Biraz zaman tanı onlara.

- Maymun maymundur, değişmez.

- Hayır, değişecek... Bir çağ sonra gel bak, o zaman göreceksin...

H.G.Wells'in Mucizeler Yaratan Adam öyküsünden

 uyarlanan filmde, Tanrılar dünya üzerine konuşuyorlar.

*************************************************************

BİLİM, bir bilgi bütünlüğünden çok bir düşünme biçimidir. Amacı Dünya'nın nasıl işlediğini bulmak, olası düzeneklerini araştırmak, tüm maddenin yapı taşı olabilecek atomaltı parçacıklardan yaşayan organizmalara, sosyal insan toplumuna ve oradan da evrenin tamamına değin her şeyin birbiriyle nasıl bağlantılandığını derinlemesine anlayabilmektir. Sezgilerimiz asla yanılmaz bir rehber değildir. Eğitim ve önyargılar ya da dünyadaki oluşumlara zaten kısmen açık olan duyu organlarımızı çarpıtabilir. Öyle ki, sürtünmesiz ortamda yarım kilo kurşunun bir gram tüyden daha hızlı düşüp düşmeyeceği gibi açık bir soru bile, hem Aristo hem de Galileo'nun zamanından önceki hemen herkes tarafından yanlış cevaplandırılmıştı. Bilim deneye dayanır, köhne sabit fikirlere istekle meydan okuyabilmeye, evreni gerçekte olduğu gibi görebilme şeffaflığına yaslar sırtını. Bu yüzden de bazen cüretkarlık, en azından basmakalıp bilgeliği sorgulayabilecek cesaret gerektirir.

Bunun ötesinde bilimin püf noktası gerçekten bir şey düşünmektir: Bulutların şekli; bir yaprağın bir çiğ damlasının oluşumu; bir isim veya sözcüğün kökeni -örneğin "Shakespeare" ismi veya "sevecen"-; insanın sosyal yaşamındaki adetlerin -mesela ensest tabusunun-sebebi; güneş ışığına tutulan bir merceğin kağıdı nasıl yakabileceği; bir bastonun nasıl olup da gitgide daha çok bir dal parçasına benzediği; yürüdükçe neden Ay'ın da peşimizden geliyormuş gibi olduğu; Dünya'nın merkezine inen bir delik açmamızı neyin engellediği; küre biçimindeki bir dünya üzerinde "aşağı" sözcüğünün nasıl bir anlam kazandığı; dün yenen öğle yemeğinin bugün vücut tarafından nasıl kas ve iskelete dönüştürüldüğü; veya evren sonsuz mudur ve sonsuz değilse öteki ucunda ne vardır sorusunun bir anlamı olup olmadığı. Bu soruların bazısının yanıtlanması oldukça kolaydır. Diğerlerinin, özellikle de sonuncusunun yanıtı bugün bile bulunamamıştır. Bunlar doğal olarak sorulan sorulardır ve öyle ya da böyle bütün kültürler bunlara benzer sorular sormuşlardır. Hemen her defasında "Öylesine Hikayeler" kabilinden önerilen cevaplarsa, deneye hatta kıyaslamalı gözleme bile dayanmayan açıklama girişimleri olmaktan öteye gidememiştir.

Oysa bilimsel zihin dünyayı sanki alternatif dünyalar varmışçasına inceler. O zaman şöyle bir soru sormak kaçınılmaz olur: Niçin var olan sadece gördüklerimiz de başka şeyler değil? Güneş, Ay ve gezegenler neden küre şeklinde? Niçin piramit, küp ya da on iki düzeyli küre şeklinde değil? Neden düzensiz, karmaşık şekillerde değil? Böylesi bir simetrinin var olmasının sebebi ne? Hipotezler üretmek için belli bir zaman harcar, bu hipotezlerin mantıksal olup olmadığını, diğer bulgularınızla uyuşup uyuşmadığını kontrol eder, hipotezlerinizi destekleyecek veya çürütecek deney yolları ararsanız kendinizi bilim yaparken bulursunuz. Ve bu düşünme alışkanlığı tekrar ettikçe onu daha da geliştirirsiniz. Bir şeyin -hatta Walt Whitman'ın dediği gibi bir çimen yaprağının bile- ta kalbine erişebilmek öylesine bir coşku, öylesine bir zevktir ki, belki de gezegendeki tüm canlılar arasında sadece insana özgüdür. Biz zeki bir türüz ve zekamızı kullanmak doğal olarak  bize haz verir. Bu bağlamda beyin bir kas gibidir. İyi düşündüğümüz zaman iyi hissederiz. Anlamak bir tür esrimedir.

Carl Sagan

Einsteın

Albert Einstein, Summer 1939 Nassau Point, Long Island, NY

Einsteın'ın din ve politika hakkındaki görüşleri birbiriyle bağlantılıydı. Ailesi Yahudi kökenliydi ama dinsel ritüeller uygulamıyorlardı. Buna rağmen Eınsteın, "geleneksel eğitim makinesinin, yani devlet ve okulun çarkları arasında" genel anlamda dini kabullendi. Ancak on iki yaşındayken bu inancı aniden sona erdi. "Yaygın bilimsel kitapları okuya okuya Kutsal Kitap'ta anlatılan hikayelerin doğru olamayacağı kanısına kesin olarak varmıştım. Bunun bende yarattığı etki aşırı özgür düşünüş ve beraberinde devletin gençliği kasıtlı olarak yalanlarla aldattığı inancıydı; muazzam bir etkiydi bu. Bu deneyimle birlikte giderek her türlü otoriteye, herhangi bir sosyal çevrede geçerli olan inanışlara hep şüpheyle yaklaşmaya başladım; daha sonraları sebebsel bağlantıları daha iyi değerlendirebildiğim için, başlangıçtaki o zehirleyici etkisini yitirse de yaşamım boyunca beni asla terk etmeyen bir tavır oldu bu."

Eınsteın'ın yaşamı boyunca iki temel eğlencesi oldu, keman çalmak ve yelkenliyle gezmek. O yıllarda yaşlanmış bir hippiye benziyordu ve bir bakıma zaten öyleydi. Beyaz saçlarını uzatıyor, ünlü ziyaretçilerini ağırlarken bile takım elbise, kravat yerine süveter ve deri ceket giyinmeyi tercih ediyordu. Onda gösterişin zerresi yoktu ve hiç yapmacıksız " İster çöpçü olsun ister üniversitenin başkanı, fark etmez, ben herkesle aynı şekilde konuşurum," diyordu. Sıklıkla halka açıktı ve hep başarılı olamasa da- zaman zaman lise öğrencilerinin geometri problemlerine yardım ediyordu. Bilimde en iyi geleneksel yol olduğu üzere, katı bir deneysel sınav standardını aştığı sürece yeni fikirlere açıktı. Açık görüşlüydü, fakat yakın dünya tarihiyle ilgili gezegensel felaket iddiaları konusunda şüpheciydi. Aynı şekilde duyu ötesi algı deneyleri de ona göre tartışmalı bir alandı; özellikle alıcı ve verici arasındaki mesafe artsa bile telepatik yeteneğin azalmadığı savı onun bu kanıya varmasında önemli rol oynamıştı.

Dini meseleler konusunda birçoklarından daha derin düşünüyordu ve sık sık da yanlış anlaşılıyordu. Amerika'ya yaptığı ziyaret sırasında Boston Kardinali O'Connel, izafiyet teorisi "ateizmin korkunç hayaletini maskeliyor" diye bir uyarıda bulunmuştu. Bunun üzerine endişeye kapılan New Yorklu bir haham Eınsteın'a bir telgraf çekti: "Tanrı'ya inanıyor musunuz?" Eınsteın telgrafla cevap verdi: "Ben, kendini varoluşun uyumunda, ihtişamında gösteren tanrıya, Spinoza'nın Tanrısına inanıyorum, insanların kaderi ve faaliyetleriyle ilgilenen Tanrıya değil." Bu günümüzde birçok ilahiyatçının da kucakladığı çok daha ince bir dinsel yaklaşımdır. Einsteın dinsel inançlarında alabildiğine samimiydi. 1920'ler ve 1930'larda kuantum mekaniğiyle ilgili basit bir kural hakkında ciddi şüpheler belirtmişti: Maddenin en temel düzeyinde parçacıklar, Heısenberg'ın belirsizlik ilkesinde bahsedildiği gibi tahmin edilemez bir davranış sergiliyordu. Eınsteın, "Tanrı evrenle zar atmaz" diyerek bir diğer konuşmasında ekliyordu: "Tanrı ince düşünür, ama zalim değildir." Hatta böyle aforizmalardan o kadar hoşlanıyordu ki bir gün Danimarkalı fizikçi Niels Bohr biraz da öfkeyle ona dönerek şöyle demişti: "Tanrıya ne yapması gerektiğini söylemeyi bırak artık!" Bununla beraber birçok bilimci, eğer Tanrının niyetlerini bilen biri varsa o ancak Eınsteın olabilir, diye düşünüyordu.

Eınsteın'ın son eylemi, Bertrand Russel ve diğer birçok bilimciyle, eğitimciyle birleşerek nükleer silahların geliştirilmesini yasaklamak için gösterdiği başarısızlıkla sonuçlanan çabaydı. Nükleer silahların her şeyi değiştirse de düşünme şeklini değiştirmediğini, savunuyordu. Düşman kamplara bölünmüş bir dünyada nükleer enerji insan yaşamına karşı en büyük tehlikeydi ona göre: "Nükleer silahları yasaklamak ya da topyekun yok olmak seçeneği bizim elimizde. Milliyetçilik bir çocukluk illetidir. İnsanlığın su çiçeği hastalığıdır... Ders kitaplarımız savaşı yüceltiyor ve onun korkunç yönlerini gizliyor. Çocuklara nefret aşılıyor. Bense savaşı değil, barışı öğretirdim. Nefret yerine sevgiyi aşılardım."

1955 yılında, ölümünden dokuz yıl önce, altmış yedi yaşındayken bütün hayatını adadığı amacını şöyle anlatıyordu. "Orada, ötelerde dev bir dünya vardı, biz insanlardan bağımsız, incelemeye, düşüncelerimize en azından kısmen açık, sonsuz bir bilmece gibi önümüzde uzanan bir dünya. Özgürlüğün çağırması gibiydi sanki bu dünyayı düşünmek... Bu cennete ulaşan yol hiç de dinsel yol gibi rahat ve çekici değildi ama kendisine güvenebileceğini kanıtladı ve ben onu seçtiğim için asla pişmanlık duymadım."  

Carl Sagan,

Bilim Aşkı Üzerine Düşünceler

Underneath the Stars

"Türlerin Kökeni’nden" bu yana 150 yıl geçmesine rağmen Darwin'in görüşünün inceliği ve güzelliği hala kendini belli ediyor. Mükemmel, karmaşık hayat ağacımızın bir zamanlar ıssız olan evrende

nasıl büyüdüğünü açıklıyor. Karbonun yapısı, kendini kopyalayabilen ve nesilden nesile aktarılan

bir molekülün var olmasına imkan tanıyor. Molekülün yapısında mutasyonlar gibi rastgele bazı değişiklikler olabilir. Daha sonra bunlar çevre ve canlılar ile etkileşimlerine göre test edilirler.

Testi geçenler kurtulur, başarısız olanlar yok olur. Adalar üzerinde canlıların ayrışması ve izole olması ister Madagaskar gibi fiziksel  bir ağacın tek bir dalı olsun bir yaşam alanından diğerine yayılmada uzmanlaşan canlı türlerini çeşitlendirir ve nüfuslarını patlatır. İşte bu, yeryüzündeki yaşamın çeşitliliğini açıklayan şeydir.

Darwin'in dediği gibi:

"Bu hayat görüşünde bir ihtişam vardır."

Nasıl meydana geldiğini anlamak, sadece merakımızı arttırır. Darwin bize, Einstein'ın görelilik teorileri kadar, kesin termodinamik kanunları kadar derin başka bir evrensel kanun sunmuştur.

"Doğal Seçilim Yoluyla Evrim". Eğer evrim, bu ada üzerinde bir kanun ise o zaman evrenin her köşesinde geçerli olacaktır. O zaman bu büyük soru kaçınılmazdır. "Yıldızlar arasında başka yaşam ağaçları olabilir mi?" 2011 yılında, uzak bir yıldız etrafında dönen ve gündüz sıcakları bizimkilerden çokta farklı olmayan kayalık bir gezegen keşfedildi. Milyarlarca olmasa bile evrenin her köşesinde

bu gezegenlerden milyonlarcası olmalı. Bana öyle geliyor ki, onların da bizimki kadar hatta bizimkinden daha karmaşık yaşam ağaçlarının bulunması olanaksız değil. Fakat bu, bizim ağacımızın değerini düşürmez çünkü onun eşi benzeri yoktur. Diğer binlercesine bağlı biçimde binlerce dalı bulunan 65 milyon yıl önce lemurların okyanus geçişleri gibi değişken olaylara bağlı kusursuz bir yapı. Yarın dışarı çıktığınızda dünyanızın küçücük bir bölümüne göz atın. Bahçenizin köşesine ya da bir parka hatta kaldırım çatlaklarında biten çimlere... Orada bir yaşam göreceksiniz ve eşi benzeri olmayacak. Evrende onun gibi hiçbir yer olmayacak. Ve bu da bizim ağacımızı, en güçlü dalından en kırılganına kadar, tarifsiz bir biçimde değerli kılar.

BRİAN, COX

DNA

Evrimin yaklaşık 14 milyon yıllık sürecinde orangutanlardan ayrıldığımız düşünülse de aslında göze çarpan şey ne kadar da benzer olduğumuzdur. Ve bu benzerlikler sadece dış görünüşten ibaret değil. Orangutanlar kesinlikle insana en çok benzeyen hayvanlardan bir tanesi. Bütünüyle insani olarak nitelendirebileceğimiz birçok davranış özelliği gösteriyorlar. Yavrularını, ormana kendi başlarına bırakmadan önce sekiz yıl yetiştiriyorlar. Bu dönemde yavrular, hangi meyvenin yenilip yenilmeyeceğini öğreniyorlar. Ve hangi dalların ağırlıklarını kaldırıp kaldırmayacağını. Bütün bunları hafızaları olduğundan dolayı yapabiliyorlar. Hayatları boyunca yaşadıklarını hatırlayıp onlardan ders alabiliyorlar. Ve bütün bunları nesilden nesle aktarıyorlar. Bu derin bağlantı en yakın akrabalarımızı çok öteye taşıyor. Çünkü DNA'mız hemen hemen 4 milyar yıllık evrim sürecinin izlerini taşıyor.

Primatların aile ağacını çizdiğimde Bonobolar ve şempanzelerle ortak bir ataya sahip olduğumuz görülüyor. Yaklaşık 4 ila 6 milyon yıl önce. Genetik dizilimleri karşılaştırırsanız genlerimizin % 99'unun aynı olduğunu görürsünüz. Gorillerden ayrım olan yaklaşık 6 ila 8 milyon yıl geriye gidip yeniden genleri karşılaştırırsanız, % 98,4'ünün aynı olduğunu görürsünüz. Yeniden geçmişe gidiyoruz.

Şuradaki arkadaşlarımız, orangutanlarla ortak atamızla % 97,4 aynı genlere sahibiz. Ve bu şekilde

zamanda geri gitmeye devam edip bir tavukla ortak atamızı arayabilseydiniz genleri yaklaşık % 60 oranında aynı olan bir ortak ata bulurdunuz. Aslında herhangi bir hayvanı; bunun gibi küçük bir sineği...

ya da bir bakteriyi, bizimle alakası olmayan bir şeyi arasanız bile genetik diziliminde de benim hücrelerimle aynı özelliklere rastlarsınız. Bu da bize, yeryüzündeki tüm yaşamın

birbiriyle ilişkili ve genetik kodla birbirine bağlı olduğu gerçeğine götürüyor.

DNA, yaşamın taslağıdır.

Onun bu sıra dışı sadakati aynı zamanda bir hikâye taşır. Ne hikâye ama! Bütün evrim süreci. Günümüzden ta ki ilk yaşam kıvılcımının çaktığı zamana kadar. Bize sadece günümüzde yaşayan bitki veya hayvanlarla değil bugüne kadar yaşamış her bir şey ile bağlantılı olduğumuzu anlatır.

"Yaşam nedir?" 

sorusu kesinlikle gelmiş geçmiş en temel sorulardandır. Hayatın bir nesne olmadığını öğrenmiş olduk. Engin evrenden düzen ödünç alarak enerji akışını; benim gibi, bu orman gibi yerel düzen adaları

yaratmak için kullanabilen ve bunu zarif DNA yapıları aracılığıyla nesilden nesle aktaran kimyasal süreçlerin bütünüdür. Ve bu yapının kökenleri muhtemelen 4 milyar yıl öncesi ilk okyanustaki bacalara kadar izlenebilir. Ve en muhteşemi, geçmişin bu izleri 4,5 milyar yıl geriye kadar uzanıp yeryüzündeki

her canlı hücresinde görülebiliyor. Ve bu da, bana göre hepsinden daha heyecan verici bir sonuca ulaşıyor çünkü gizemli bir kıvılcım tarafından oluşma ihtimalinden öte yeryüzündeki yaşam, fizik kanunlarının kaçınılmaz sonuçlarından ortaya çıkmış olabilir. Eğer bu doğruysa canlı bir kainat,

evreni evren yapan belki de tek şeydir.

Brian Cox