Pisa Kulesi İçin Magritte'ten Mütevazı Bir Öneri

   Pisa Kulesi 800 yaşında ve yılda 700 bin kişinin tırmandığı 294 basamağı artık adımlanmıyor.  54,4 metrelik kulenin dik açıdan yaklaşık 5 metre uzaklaşması, ziyaretçilere kapatılmasına yol açtı. Yıllardır kulenin plastik ve metalik minyatürlerini turistlere satan Pisalı bir satıcı varılan sonucu şehrin ekonomisi açısından “felaket" olarak nitelendiriyor. Kule yöneticisi Giuseppe Toniolo, kendisine iletilen birkaç kurtarma projesine değiniyor: Kuleye dev bir destek inşa edilmesi, zeminin dondurulması ve eğildiği tarafa güçlü bir rüzgâr makinası yerleştirilmesi.

   

Magritte’in, Pisa Kulesi’ni onunla aynı büyüklükte bir kuş tüyü ile ayakta tutmaya çalışan resmi 1958 tarihîni taşıyor. Belçikalı gerçeküstücünün tipik imge düzeniyle karşıkarşıyayız: Büyüteç altında okunan çelişki. Sanatçıların hakikat ile ilişkileri farklı bir boyutta gelişir. Magritte, hemen hep, kütlelerin ağırlıklarını alışılmamış unsurlarla dengeye getirmeye çalışmıştır. Bu resimdeki "fantezi", onun neredeyse düz mantığını simgeler; Ağırlık, gerçekten de görece değil midir?

Cunda (Lesvos'a Doğru)

Uyumayan Adam: Georges Perec

Başlangıçta her şey basit görünüyor: yazmak istiyordum ve yazdım. Yaza yaza yazar oldum, önce, uzun zaman sadece kendim için, bugünse başkaları için. İlke olarak artık kendimi kanıtlamaya ihtiyacım yok (ne kendi gözümde, ne de başkalarının gözünde): ben yazarım, bu bir olgudur, bir veri, bir kesinliktir, bir tanımlamadır; yazabilirim ya da yazmam, haftalar ya da aylarca yazmadan durabilirim veya "iyi" ya da "kötü" yazarım, bu hiçbir şeyi değiştirmez, bu benim yazarlık etkinliğimi paralel ya da tamamlayıcı bir etkinliğe dönüştürmez; ben yazmaktan başka bir şey yapmıyorum (yazacak zaman kazanmanın dışında), başka bir şey yapmayı bilmem, başka bir şey öğrenmek istemedim... Yaşamak için yazıyorum ve yazmak için yaşıyorum ve yazıyla hayatın tamamen birbirine karıştığını hayal etmek benim için hiç de uzak bir şey değil: ben bir taşra inzivasının en kuytu köşesinde sözlüklerin arkadaşlığıyla yaşayabilirdim, sabah ağaçlıklarda dolaşır, öğleden sonra birkaç sayfa karalar, akşam belki de biraz müzik dinlerken dinlenir, yorgunluğumu atardım...
   
Şurası gerçek ki, insan benzer düşüncelere kapılmaya başlayınca (bunlar sadece karikatür de olsa), kendi kendine birkaç soru sorması acil hale geliyor...

 Nasıl yazar olduğumu kabaca biliyorum. Nedenini tam olarak bilmiyorum. Acaba var olmak için, sözcük ve cümleleri sıralamaya mı ihtiyacım vardı gerçekten? Birkaç kitabın yazarı olmak, var olmam için yeterli miydi?

     Var olmak için başkalarının beni göstermesini, beni tanımlamasını, beni kabul etmesini mi bekliyordum? Ama neden yazı yoluyla? Sanırım aynı nedenlerden dolayı uzun zaman ressam olmak istedim ama yazar oldum. Neden ille de yazı?

     Yoksa söyleyecek son derece özel bir şeyim mi vardı? Ama ne söylemiştim? Söylenecek ne vardı? Var olduğumu söylemek mi? Yazdığımı söylemek mi? Yazar olduğumu söylemek mi? Neyi iletme ihtiyacı? İletmeye ihtiyaç duyduğumu iletme ihtiyacı mı? İletmekte olduğumu iletme ihtiyacı mı? Yazı diyor ki, ben buradayım ve başka hiçbir şey yok, ve işte biz gene sözcüklerin karşılıklı paslaştığı, kendi gölgelerinden başka şeye hiç rastlamadan sonsuza kadar birbirlerini yansıttıkları o aynalar sarayındayız.

  On beş yıl önce yazmaya başlarken yazıdan ne beklediğimi bilmiyorum. Ama bu arada, yazmanın üzerimde uyandırdığı -ve hâlâ uyandırmaya devam ettiği- büyülenme ve bu büyülenmenin ortaya çıkardığı ve içinde barındırdığı zaafı anlamaya başlıyorum sanki.

    Yazı beni koruyor. Sözcüklerimin, cümlelerimin, birbirine ustaca bağlanan paragraflarımın, zekice programlanmış bölümlerimin siperi altında ilerliyorum. Ustalıktan yoksun değilim.

     Hâlâ korunmaya ihtiyacım var mı? Ya kalkan bir prangaya dönüşürse?

     Günün birinde gerçeğin maskesini düşürmek için, kendi gerçekliğimin maskesini düşürmek için sözcükleri kullanmaya başlamam gerekecek.

Georges Perec

AD ABSURDUM:

Düşünce insanı denilen insan, kendini o çığır açan yapıt dediği tek yapıtla bozar ve sonunda gülünç duruma düşürür, ister adı Schopenhauer olsun, ister Nietzsche fark etmez, ister Kleist olsun ya da Voltaire, kafasını harap eden ve sonunda kendini ad absurdum'a ulaştıran zavallı insanı görürüz. Tarih onu yuvarlamış ve geçip gitmiştir. Büyük düşünürleri kitaplıklarımızda tutukladık, oradan bize ilelebet gülünçlüğe mahkûm edilmiş olarak bakarlar, dedi, diye düşündüm. Gece gündüz kitaplıklarımıza hapsettiğimiz büyük düşünürlerin yakarışlarını duyuyorum, o gülünç düşünce büyükleri dumura uğramış kafalar olarak camın arkasındalar, dedi, diye düşündüm. Bütün bu insanlar doğa karşısında yanıldılar, dedi, düşüncede sermaye suçu işlediler, bu yüzden cezalandırılıyorlar ve biz onları sonuna kadar kitaplıklarımıza tıkıyoruz. Çünkü kitaplıklarımızda boğuluyorlar, gerçek bu. Kütüphanelerimiz sanki cezaevi, büyük düşünürlerimizi tıktık oraya, doğal olarak Kant'ı, tıpkı Nietzsche gibi tek kişilik hücreye, Schopenhauer'i de, Pascal'i de, Voltaire'i de, Montaigne'i de, en büyükleri tek kişilik hücrelere, tüm diğerlerini koğuşlara, ama hepsini de sonsuza kadar olmak üzere dostum tüm zamanlar için ve sonsuzluğa kadar, gerçek bu. Bu sermaye suçlularının biri kaçacak olursa vay haline, kaçarsa işi hemen bitirilir, gülünç duruma düşürülür, gerçek bu. İnsanlık tüm bu sözüm ona büyük düşünürlere karşı kendini korumayı bilir, dedi, diye düşündüm. Akıl nerede ortaya çıkarsa çıksın yok edilir ve hapsedilir ve doğal olarak her zaman hemen akılsızlık olarak damga yer, dedi, diye düşündüm lokantanın tavanına bakarken. Ama konuştuklarımızın hepsi saçma, dedi, diye düşündüm ne dersek diyelim saçma ve yaşamımızın tümü de başlı başına bir saçmalık. Ben erken kavradım bunu; düşünmeye başlar başlamaz kavradım biz yalnızca saçma şeyler söylüyoruz, söylediğimiz her şey saçma, ama bize söylenen şeylerin de hepsi saçma, yani söylenenlerin hepsinin saçma olduğu gibi, bu dünyada yalnızca saçma şeyler söylendi şimdiye kadar, dedi, gerçekten ve doğal olarak da yalnızca saçma şeyler yazıldı, elimizdeki yazılı metinlerin hepsi saçmalık dedi, diye düşündüm. 

Bitik Adam'ı (Thomas Bernhard)

yeniden karıştırırken

Kusursuz uğruna didinen mükemmelde dinlenmeye can atar...

Kusursuz uğruna didinen mükemmelde dinlenmeye can atar; hiçlikse mükemmelin bir biçimi değil midir sadece? Aschenbach böyle derin hayallere daldığı sırada, kıyının ufuk çizgisi bir insan siluetiyle birdenbire kesildi; bakışlarını sınırsızdan çekip da toplayınca, bunun sol yandan gelen, kumların içinde yürüyerek önünden geçen polanyalı güzel olduğunu anladı. Çocuk, pantolonu dizlerine kadar sıvalı, ince uzun bacakları açıkta, suda yürümeye hazırlanmış, yalınayak, yavaş, fakat ayakkabısız gezmeye tamamen alışıkmış gibi gayet hafif ve mağrur yürüyordu... (sf. 50)  

Tadzio yüzüyordu. Onu gözden kaybetmiş olan Aschenbach, denizin ötelerinde başını ve yüzerken kürek gibi kullandığı kolunu gördü: Deniz enginlere kadar dümdüz uzanıyordu anlaşılan. Ama şimdiden onun için telaşa düşenler oluyor, şimdiden kabinlerden kendisine bağıran kadınların sesleri duyuluyor, plaja hemen hemen bir parola gibi hakim, yumuşak seslisiyle hem tatlı, hem de vahşi bir eda taşıyan bu isim tekrarlanıyordu: "Tadziu! Tadziu!". Çocuk geri döndü, karşı koyan suları ayağıyla çırpıp köpürterek, geriye atılmış başıyla koşa koşa dalgaları geçti; bu canlı varlığın buluğ çağının edası ve burukluğu içinde, gökle denizin derinlerinden gelen narin bir tanrı kadar güzel, sular sızan perçemiyle dalgalardan çıkışını, sıyrılışını seyretmek, insana mitolojik düşünceler esinliyordu. Dünyanın kuruluş dönemlerine, biçimin kökenine ve tanrıların doğuşuna ait şiirleri andırıyordu bu manzara. Aschenbach, gözleri kapalı, gönlüne başlayan bu şarkıyı dinliyor, yine buradan memnun olduğunu, ayrılmak istemediğini düşünüyordu.

Az sonra Tadzio, sağ koltuğu altından geçen beyaz bir havluya sarılı, başı çıplak koluna dayalı, kumlara uzanmış, deniz yorgunluğunu çıkarıyor, Aschenbach ona bakmaksızın kitabından birkaç sayfa okurken bile onun orada yattığı ve hayran olunası bu çocuğu görmek için başını hafifçe sağa çevirmesinin yeteceği neredeyse hiç aklından çıkmıyordu. (sf. 52-53)

 Tadzio'ya göz kulak olan kadınlar taraçanın arka tarafında oturuyorlardı; iş o dereceye gelmişti ki, tutkun adamın göze batmaktan, şüphe uyandırmaktan çekinmesi gerekiyordu. Hatta birçok defa plajda, otelin lobisinde, San Marco Meydanı'nda yakınında duran Tadzio'yu yanlarına çağırdıklarını, çocuğun kendisinden uzakta bulunmasına dikkat ettiklerini görmüş, adeta donup kalmış, bundan korkunç bir hakaret anlamı çıkarmaya zorlanmış, bu duygunun etkisi altında gururu o zamana kadar tanımadığı acılar içinde kıvranmış, bu hakareti reddetmesine vicdanı elvermemişti. (sf. 88)

Seyirci Aschenbach, böyle güzel bir zemin önünde kendini bu kadar sere serpe sergileyen bu vücudun her çizgisini, her davranışını çoktan öğrenmişti; artık aşinası olduğu bu vücudun ayrı ayrı güzelliklerini her görüşte sevinçle karşılıyor,hayranlığının, duyduğu ince hazların sonunu getiremiyordu. Çocuğu kalbinin önündeki kadınları ziyarete gelmiş bir misafire görünmesi için çağırırlar, belki üzerinde denizin ıslaklığıyla koşarak gelir, saçlarını geriye atar, elini uzatırken bir ayağını yere basıp ötekinin ucu üzerinde durur, vücudunda hoş bir bükülüş, zarif bir gerilme, nezaketten doğan bir utanç,asaletten gelen bir beğendirme arzusu görülürdü. Havlu göğsüne sarılı uzanıp yattığı zamanlar ince işçilikle yontulmuş kolunu kuma dayar, çenesini avucuna alır, "Jaschu" diye çağrılan çocuk ise hemen yanına çömelerek onu okşardı; özel davranış gören bu çocuğun kendisine bağlı olana, hizmet edene doğru, yukarıya bakarken dudaklarında ve gözlerinde beliren gülümsemeden daha sevimli bir manzara düşünülemezdi. Bazen de denizin kenarında ayrı tek başına, arkadaşlarından ayrı, Aschenbach'ın hemen yakınında, elleri ensesinde kenetli, ayakta durur, parmaklarının ucuna basarak ağır ağır sağa sola sallanır, dalgın dalgın maviliklere bakar, ayak parmakları kıyıya vuran küçük dalgalarla yıkanırdı. Bal rengi saçları kıvrım kıvrım şakaklarına ve ensesine sarkar, belkemiğinin yukarı kısmındaki ayva tüyleri güneşte parlar, kaburgaları, ince çizgileri, göğsünün güzelliği, vücuduna yapışmış dar mayodan belli olur, koltuk altları bir heykeldeki gibi kılsız, göze çarpar, diz çukurları parlar, bu çukurların morumsu damarları vücudunu saydam bir maddeden yapılmış gibi gösterirdi. Yaşının mükemmelliğini taşıyan bu dimdik vücutta ne kadar kuvvetli bir disiplin, ne kadar keskin bir fikir ifade edilmişti!  (sf. 67)

*

Venedik'te Ölüm

*
Müzik: Mahler - Zarathustra's Midnigt Song

Venedik'te Ölüm Vardı...

Narcisus’un gülümseyişi

“Onunkisi, sudaki yansımasına eğilmiş Narcisus’un gülümseyişidir; kollarını kendi güzelliğinin imgesine uzatırken ki derin, büyülenmiş, çekici gülümseyişi."

Aschenbach hayretle, oğlanın eşsiz bir güzellikte olduğunu gördü...

Aschenbach hayretle, oğlanın eşsiz bir güzellikte olduğunu gördü. Bal sarısı saçlarla çerçevelenmiş, şirin bir sessizlikteki solgun yüzü, çekme burnu, sevimli ağzı, tatlı ve tanrısal bir vakar taşıyan edasıyla Grek dünyasının en soylu çağından kalma heykelleri hatırlatıyordu. Biçimin pürüzsüz bir şekilde kendini açığa vurduğu bu yüzde, öyle özgün ve kişisel bir çekicilik vardı ki, bunu seyreden Aschenbach, ne doğada ne de güzel sanatlarda buna benzer bir başarıya rastladığına hiç ihtimal vermiyordu.

*
Venedik'te Ölüm / Thomas Mann (sf. 43)

Tam o anda Tadzio camlı kapıdan içeri girdi...

Tam o anda Tadzio camlı kapıdan içeri girdi.

Ailesinin masasına giderken, yerinden kalkmış, yürümekte olan Aschenbach ile karşılaştı, bu kır saçlı yüksek alınlı beyin önünde gözlerini edepli terbiyeli yere eğdi, fakat bir an sonra, o sevimli tavrıyla bakışlarını, yine yumuşak ve dolgun, kaldırıp ona baktı ve yanından geçip gitti. " Adieu (elveda).. Tadzio" diye düşündü Aschenbach. "Seni görmem kısa sürdü." Alışkanlığına aykırı düşüncesini dudaklarıyla ifade ederek hafif sesle ekledi: "Tanrıya emanet ol."

...

...işte bu anda oldu: Tadzio gülümsedi, Aschenbach'a gülümsedi, tebessümün yavaş yavaş açtığı dudaklarla, konuşur gibi, samimi, şirin ve açık, gülümsedi, Görüntüsünü yansıtan suyun üzerine eğilmiş Narcissus'un gülümsemesiydi bu; kollarını kendi güzelliğinin sudaki aksine doğru uzatırken biraz çarpık, bakışının yalınlığından kaynaklanan çarpık bir gülümseme, yansımasının tatlı dudaklarını öpmek için işveli, meraklı, hafif tedirgin, başı dönmüş ve baş döndürücü.

Bu gülümsemeyi bulan Aschenbach, onu tehlikeli bir armağan gibi alıp yürüdü. O kadar altüst olmuştu ki, taraçanın ve parterin ışığından kaçmak, hızlı adımlarla arkadaki parkın karanlığına sığınmak zorunda kaldı. Hem garip bir şekilde öfkeli hem de müşfik azarlamalarının önüne geçemiyordu: "Böyle gülmen doğru değil, Tadzio! Dinle beni, hiç kimseye bu şekilde gülmek doğru değil." Kendini parktaki kanapelerden birine attı, bitkilerin gecedeki kokusunu kendinden geçmiş içine çekti. Arkasına yaslanmış, kollarını sarkıtmış, yenik düşmüş ve kat kat ürperişlerle sarılı, özlemin burada yersiz, saçma, ayıp, gülünç, ama yine de kutsal, henüz burada da saygıya değer formülünü fısıldadı:

" Seni seviyorum."

*

Venedik'te Ölüm / Thomas Mann 

Güzel Oğlan: TADZİO

Venedik'te Ölüm, yüzyıl sonunun gecikmiş çiçeğidir. Uygarlık çürümektedir: Sanatın beşiği Venedik "kokuşan şeylerin kokusuyla dolu hasta" bir kenttir. Yazar Gustav von Aschenbach  Venedik'e Goethe’nin Venedik Epigramları ve Hofmannsthal'ın Titian'ın ölümü'de (1892) yaptığı gibi orada yaşayan büyüleyici ergen dişiyi bulmak amacıyla gelir. Aschenbach  apaçık bir biçimde Huymans'dan etkilenmiş olduğu en eski çağların doğasını tasavvur eder:  “Yoğun ve zifirî bir gökyüzünün altında ıslak, bereketli ve devasa bir tropikal bataklık, bir tür tarihöncesi bir ıssızlık... çamurla ağırlaşmış, gür,  şehvetli çalılıktan yükselen palmiyelerin tüylü yaprakları... yeşil renkli “durgun göllerde" kök salmış "yağlı, şişkin" bitkisel yaşam. -Bu, soyun kadınsı bataklığı, göz kamaştırıcı biçimsel kusursuzluğunun, doğanın gelişigüzelliğine ve akışkanlığına sövgü anlamına gelen güzel oğlanın belli belirsiz başkaldırısında karşısında bulduğu kitonyen miyazmadır. Venedik’te Ölüm'ün bataklığı, Tartarus’un cıvık, "yumurta akına benzeyen” matriksiyle paralellik gösterir.

Sözcüklerin adamı Aschenbach, Apollonca görsel sanatların bir imgesi tarafından tutsak alınmıştır. “Yunan heykellerinden” fırlamış gibi duran on dört yaşındaki uzun saçlı “kusursuzcasına güzel” oğlan, Apollonca durağanlıktaki bir gölge oyun biçiminde belirir. Kadınlarla - bir mürebbiye, buyurgan bir anne ve “rahibeye benzeyen üç kızkardeş” - kuşatılmış Tadzio, genç ölmeye yazgılı tecrit edilmiş bir tanrıdır. Bahar bayramına yaklaşan Mann’ın taze erdişisi, bir Adonis’tir, ana tanrıçanın kayrılmış oğlan-âşığıdır.

Venedikte Ölüm (1971, Venedik'te Ölüm)

Tadzio, Apollonca nitelikler olan “aristokratça bir seçkinliğe” ve sözel engellenmişliğe sahiptir. Oğlan Polonyalı olduğu için “Aschenbach onun konuştuklarından tek kelime anlamadığını yazar onu “bir şeyleri yumuşak, anlaşılmaz dilinde yarım yamalak döndürürken ve gülümserken” görür. Tadzio’nun Delfi’ye özgü ifadeleri, Billy Budd’ın kekelemesi ve Belphoebe’nin yarım yamalak  cümleleri gibi bir başka Apollonca dilsizliktir. Tadzio’nun radikal bir görülebilirliği vardır. Onun bütün suretleri. denizdeki tanrımsı tezahüründe olduğu gibi kelimenin gerçek anlamıyla muhteşemdir. Dalgalardan çıkar, denize ait olduğu için değil, köpükten doğan Venüs'ü aşan göksel bir varlık olarak akışkan âlemi hiçe saydığı için. Tadzio'nun "tanrıya benzer güzelliği” karşısında “şaşkına dönüp. dehşete kapılan Aschenbach, Basil Hallward’ınn Dorian Gray’e ve Claggart’ın Billy Budd'a duyduğu hiyerarşik itaatin bir benzerini yaşar, Venedik'te Ölüm belirgin bir şekilde, Dorian Gray'de ima edilen Plato'nun Phaedreon'una göndermeleri kapsar. Aschenbach, “gözleri ölümsüz güzelliğin imgesiyle tutuşan özmezlerin yaşadığı kızgın dehşet”i tecrübe eder.

Aschenbach da,  Basil gibi, belki Wilde'a bir anıştırma olan dönemin "ingiliz denizci takımları" içindeki güzel oğlan tarafından yok edilen bir sanatçıdır. Mitolojik anlamda Tadzio'nun denizci takımı Sakson Billy Budd'a aittir. Oysa Mann'ın güzel oğlanı Melville'inkinden çok daha tekbencidir; ölümcüllüğü hayranının hayatına mal olan salgın hastalıkla tam kelime ile anlamını bulur. Ara sıra göz göze gelseler de aslında oğlan  Aschenbach’ı gerçek anlamda görmez: “Onunkisi, sudaki yansımasına eğilmiş Narcisus’un gülümseyişidir; kollarını kendi güzelliğinin imgesine uzatırken ki derin, büyülenmiş, çekici gülümseyişi." Aschenbach’ın gözleri, Tadzio'nun içinde kendisinden başka hiçbir şeyi  görmediği aynalardır. Saplantılı yazar, ortada otizmden başka bir şey yokken bir davet gördüğünü hayal eder. İkonikçe yalıtılmış güzel oğlan kızarmış gözün serabıdır. Kendi dekadansının bir parçası olarak Venedik’te ölüm Floransalı güzel oğlanı heteroseksüel Venedik’in yozlaşmış geç evresinin bir sembolü kılar.

Gustav von Aschenbach

Aschenbach, sanrısının doruğundayken bile cinsel arzu duymaz. Hep yapıldığı gibi Venedik'te Ölüm’ü bir açığa çıkan eşcinsellik günlüğüne indirgemek eserin değerini düşürür. Apollonca varlıklar kendilerine doğru atılan her adımda daha uzağa çekildiği için güzel oğlan asla dokunularak kirletilemez.Tadzio’yu sokaklar boyunca gölge gibi izleyen Aschenbach, eleştirel estetik mesafeyi dikkatle korur. Yıldız-tanrının aklî dengesini yitirmiş bir fanatiği haline gelmiştir. Hayranları için daima ölümcül olan güzel oğlan, Aschenbach’ı soylu ve profesyonel saygınlıktan Helen öncesi geçmişin kendini kurban etme edimine sürükler. Euripides’in Pentheus’u gibi Aschenbach Oryantalleşmiş ve travestileşmiştir: Mücevherler takınıp, parfüm, boya, maskara ve allık sürmektedir. Batılı analitik zekâ, cazibeli Asya kökeninde soğurulur. Mann, Aschenbach’ın Tadzio’nun peşinden gittiği San Marco Bizans bazilikasını “Doğulu bir tapınak olarak adlandırır; Aschenbach’ın belini büken “Ganj deltasının ılık bataklıklarında üreyen Asya tipi kolera”dır. Venedik'te Ölüm'ün naturalist fonunun dışına çıkıp, mitolojik bir okuma gerçekleştirdiğimiz anda Melville'in içselleştirilmiş kadınsı Tartarus’unu göreceğiz. Kıskanç bir ana tanrıça oğlunun hayranını kitonyen miyazmasına saracaktır, çünkü ne de olsa sanatın beşiği olan  bu kente kıranı o getirmiştir.

*

Camille Paglia 

Cinsel Kimlikler, sf. 626 - 628

*
https://kaotikbenlik.blogspot.com.tr/2015/08/guzel-oglan.html

“Güzellikle göz göze bakışanlar / Çoktan adamıştır kendilerini ölüme.”

Tadzio, kıyıda durakladı; başı eğik, ayağının ucuyla nemli kumlara şekiller çiziyordu; sonra sığ sulara yürüyerek sığ sulara girdi, su en derin yerinde bile dizlerine kadar yükselmiyordu; dalgın dalgın yürüyerek bu sığlığı geçti, ortadaki kumluğa vardı. Orada yüzü engine çevrili, bir an durdu, daha sonra su üstüne çıkmış uzun, dar sırtı, sola doğru boydan boya ve yavaşçacık geçmeye koyuldu. Karadan geniş sularla, arkadaşlarından mağrur bir inatla ayrılmış, saçları uçuşarak orada yürüyordu; işte orda, denizde, rüzgârda, sisli enginlerin önünde, sonsuzca uzanan şeyin önünde yürüyordu. Bir kere daha uzaklara bakmak için durdu. Birden sanki bir hatıranın etkisi altında, ani bir zorlayışla, bir elini beline dayayarak güzel bir bükülüşle belinden yukarısını yana çevirdi ve omzunun üstünden kıyıya baktı. Onu seyreden Aschenbach, o gözlerden akşam loşluğu bakışların kendi gözlerine ilk geldiği zamanki gibi, işte yine orda oturuyordu. Sandalyenin arkalığına dayalı başı, yavaş yavaş, uzaklarda yürüyen çocuğun hareketlerini izlemişti; şimdiyse bu baş, sanki bu bakışa doğru kalkıyor, göğsüne düşerek gözleri aşağıdan yukarı bakıyor, yüzünde derin uykuda bir adamın gevşek, kendi içine dalmış ifadesi okunuyordu. Aschenbach’a öyle geliyordu ki, ta ilerde o solgun yüzlü, sevimli, can alıcı çocuk kendisine gülümsemekte, el etmekte, elini belinden çözerek uzakları göstermekte, önünden vaatler dolu sonsuzluklara doğru uçmaktadır. Aschenbach, her zaman olduğu gibi şimdi de onun peşi sıra gitmeye koyuldu.

Sandalyede yana yıkılan adamın imdadına koşuluncaya kadar dakikalar geçti. Onu odasına götürdüler. Ve daha o gün, yazara saygıyla bağlı dünya, onun ölüm haberiyle sarsıldı.

Thomas Mann / Venedik'te Ölüm


*

MANN & MAHLER & VİSCONTİ (VENEDİK'TE ÖLÜM)

VENEDİK’TE ÖLÜM

MANN VE MAHLER UYARLAMASI

Visconti'nin Venedik'te Ölüm (1911) adlı kısa romanından uyarladığı film, geçmiş bir dönemin kılı kırk yararak yeniden yaratılmasına, sinema dilinin eşsiz kullanımına, Gustav Mahler’in nitelikli müziğine bağlı olarak herkesin beğenisini kazanmış ve olağanüstü güzel bulunmuştur. Yine de kimi zaman acımasız, sert eleştirilere uğradığı da olmuştur. Neill Sinyard açıkça şöyle belirtmektedir:

Venedik’te Ölüm (1971) filmi yirminci yüzyıldaki üç büyük sanatçının akıl buluşmasını gösterir: yazar Thomas Mann, besteci Gustav Mahler ve film yönetmeni Luchino Visconti. Bu birleşme aşırı denebilecek kadar yoğun olmuş, D.H. Lawrence’ın deyimiyle ‘kendisinde dirimsel yaşamın şimdiye kadar ortaya koyduklarından çok daha güzel bir şeyler bulunduğunu belli belirsiz duyumsayan’ bir yazardan; tüm müzik tarihini omuzlarında taşıdığını düşünen bir besteciden; ticaret dünyasının eline geçmiş bir sanayi dalında üst düzeyde bir sanat filmi çekmeye kalkan eğitimli ve aristokrat bir yönetmenden oluşan sindirimi güç bir kültür çorbası kotarılmıştır. Sonuçta karşımıza kendine biçtiği değer açısından dayanılmaz olan ve işin içine bu özentiyi temize çıkaracak yeteneğe sahip oyuncular girdiği için zorla saygı uyandırıp dikkat çekmeye çalışan önemi kılmış bir film çıkmıştır.

Sinyard bu filmin “aslında Birinci Dünya Savaşı öncesi sanatlarının en parlak yönlerinden birini yani bir tür sanatsal değiş tokuşu barındırdığını ve Visconti’nin sözleriyle ‘kültürel değişimi devrimin çok parçalı yapısını kavradığını "kendi tarihimizin izini sürebilmek için bunu anlamak zorunda olduğumuzu" da belirtmiştir.- Bununla birlikte Nowell-Smith filmin yerleşik sanat yapıtlarıyla, alçakça demese de, düşmanca bir tutumla nasıl ilişkilendirildiği sorusunu ele alır:

Kültür özellikle geri dönüşlerde vardır... ama sorunsal olarak değil, edilgen bîr biçimde benzeştirilmiş bir "değer" olarak görülür. Visconti,  Ascehenbach'ın kafasındaki, Mann’ınsa kültürel ve cinsel ikilemiyle ilgili yorumundaki ikiz odaklarla birlikte romanın yapısal söylemini kaldırarak öyküyü bir açıdan bulutların üzerinden alıp yeryüzüne indirmiş ve Aschenhach’ın takıntısının özdeksel daha doğrusu sözde varlıkbilimsel içeriğini açığa çıkartmıştır... Mann’ın söyleminin başka bir yazarınkinin tersine önemli ve türetmeye değer bulunmasını gerekli kılan neden bütünüyle ve kesinlikle silinip gitmiştir. Söz konusu film sanatsal değerlere duyulan saygıyı sömürmekte, sömürünün sürekliliğini sağlamakta ve bu Sanatın biraz olsun ciddiye alınması gerektiği konusunda hiçbir neden öne sürmemektedir.

Visconti gerçekten de zorlu bir işe girişmişti ve bedelim ödemek zorundaydı. Sinyard’ın yorumunun ayrıntılarına girilirse, Visconti'nin iki devin iki devin omuzlarına tırmanan bir dev olduğu söylenebilir. Gerçi Mahler bağlantısı aslında Mann’dan kaynaklanmıştı ama dengeyi sürdürmek neredeyse olanaksız olup çıkmıştı. Besteciyi on dokuzuncu yüzyıl başlarının kültür kahramanı olarak görüyordu.

THOMAS MANN

Mann Dalmaçya'da Brion kentinde eşi Katja ve erkek kardeşi Heinrich ile birlikte dinlencedeyken, bestecinin sağlık durumuyla ilgili günlük raporları izliyordu. Mahler 18 Mayıs 1911'de öldüğünde, Mann gazeteden bu haberi kesip saklamıştı. Aynı hafta Venedik'e gitmişlerdi. Venedik’te Ölüm'ün esin kaynağı işte bu yolculuk olmuş; Mahler’ ın kişisel özelliklerinden çoğu da kahraman Gustav von Aschenbach’a yüklenmişti.

Mann, bu romanın kahramanını yazar olarak yaratırken, besbelli ki öyküyü bir erkek ve bir sanatçı olarak kendi deneyimleriyle ilişkilendirmek istemişti- Venedik'te kaldığı otelde on üç yaşında, genellikle mavi denizci giysileri giyen oğullarıyla birlikte Polonyalı bir aile konaklıyordu. Mann oğlanın durgun güzelliğine hayran kalmıştı. Mann'ar Bolzano'ya gitmişler, döndüklerinde Polonyalı ailenin hala otelde olduğunu görmüşlerdi; yazar kendini gözleriyle çocuğu izlerken buluvermişti, Bir akşam sapsarı, sırıtık suratlı “iğrenç” bir Napolili şarkıcı otel yerleşimine girmiş ve biraz karışıklık yaratmıştı. Ortalıkta kolera söylentileri dolaşıyor ve Cook yolculuk acentesi görevlisi Venedik'ten ayrılmalarını önerip duruyordu. Gerçi belediye yetkilileri bu konuda sessiz kalmayı yeğliyordu ama daha şimdiden birkaç kişi ölmüştü. Bu ve Mann'lerin Venedik'teki konuklukları sırasında yer alan birçok ayrıntı romana girmişti.

Aschenbach'ın kişiliği birçok açıdan Mann'ın kendisiyle ilintilidir. Kurmaca yazar, Mann'ın sözcüklerle çizdiği Schiller ve La Fontaine resimlerini andırır yapıtlarıysa Mann'ın kendi tasarımlarıdır. Aschenbach'ın yapıtlarını konu alan bazı yorumlar, Mann'ın kendi yazıları için ettiği sözlerin yankısı gibidir. Romanda cinsel yönelimlerinin ipuçları da ortaya çıkar. Mann günlüklerinde ergenliğe ulaşmamış oğlan çocuklarına duyduğu ilgiyi dile getirmiştir. 

Kuşkusuz bu özelliğinin ayrımına varınca büyülenir gibi olur ve bu da yaratıcı yapıtlarını bir ölçüde uyarıcı bir biçimde etkilemiştir. Öte yandan Mann bu özelliğini, tıpkı ufak tefek bedensel rahatsızlıkları konusunda yaptığı gibi abartmış olabilir.

Mann sanatçıya, yeni bir şeyler yaratma yetisine sahip olan ama bunun karşılığında yüksek bir bedel ödemek zorunda bırakılan ayrıksı bir birey ve kültürünün aşırı olgunlaşmış temsilcisi gözüyle bakıyordu. Özellikle kentsoylu bir sanatçı kendini toplumsal yapısından koparamaz ama buna da bütünüyle yabancılaşır. Bu ikilem yüzünden kişisel mutluluğa erişemez, sanat yapıtlarıysa yalnızca bunun yerine koyulmuş kötü bir karşılayıcıdır. Sanat tepileri genellikle, bir tür tinsel ya da bedensel kirlenmeden kaynaklanan bir hastalığı, bir zayıflığı maskeler ya da bunlardan fışkırır. İnsandaki en soylu nitelikler, onun yozlaşmaya yönelik eğilimlerinden ayrılamaz.

Venedik'te Ölüm filminde Visconti cinsel sevi ve ahlâk anlayışıyla, tensellik ve tinsellikle, sanat ve yaşamla olan ilişkilerine açıklık kazandırmaya çalışmaktadır. Roman bu karşıtlıkları uzlaştırmanın güçlüğünü konu alır. Ölüm arzusunun pençesine düşmüş bir sanatçıyı, kaçınılmaz bedensel çürüme karşısında saygınlığını korumaya çabalayan eğitimli, aydın bir insanı anlatır. Ölüm karşısında töretanımaz, baştan çıkarıcı bir sevda biçiminde belirir. Kentsoylu törelliğe meydan okuma serüveni, ruhla duyular arasında birlik kurma çabası yalnızca, kafasında yer eden şu yaşamla ruh arasındaki çelişkiyi arttırır. Bununla birlikte sanatın değeri güçlü bir biçimde doğrulanmış olur.

Ana konu, Roger Wiehe’ye, “bir sanatçı olarak Aschenbach’ın artık bir dengeye, uyuma ve denetime güvendirilmemesi; içindeki tepiyle karmakarışık olmuş düzensiz bütünlüğe meydan okumak zorunda bırakılışı, bir sanatçı olarak bu tepiye boyun eğip sanatsal yanılsamaların acı verici ama aynı zamanda düzeltici ve insanların yaşamlarını sürdürebilmeleri için kaçınılmaz olduğunu anlaması ve sözü edilen düzensiz bütünlükle yeniden kaynaşması” gibi görünmektedir.

Aschenbach’ın sanatsal gelişiminin ona “neredeyse abartılmış bir güzellik, yüce bir anlık, bakışımlılık ve yalınlık duygusu Kazandırdığını, bunun da yapıtlarına klasiklik, bilinçlilik ve incelikli bir ustalık damgası vurduğunu” belirtir. Roman ilerledikçe Aschenbach hep kafasından uzak, her şeyden çok da sanatının dışında tutmaya çabaladığı yaşam ve sanatın tüm yönleriyle kendini karşı karşıya bulur. Venedik’e geldiğinde, genç görünmek için yaşına uymayan giysilere bürünüp süslenmiş yaşlı adamı son derece iğrenç bulmuş ama ölümünden hemen önce kendisi de aynı amaçla aynı biçimde süslenip püslenmiştir. Onu ters-yüz edip değişmeye sürükleyen şey nedir? Aschenbach kumsalda bir oğlan çocuğu yani Tadzio’yu görür. Bu çocuk yaşlı yazarın gözünde “güzelliğin özüdür; tanrısal düşünce gibi biçimlenmiş, akıllarda yaşayan imgesiyle benzeri ender ve kutsal, yalın ve duru bir kusursuzluk, tapınılmak için orada duruyordu.” Romanın ortalarına doğru yazar güneşin etkisiyle kendinden geçer gibi olur ve düşler dünyasına kayarak genç Phaedrus’a ders veren yaşlı Sokrates düşlemleri kurmaya başlar:

Çünkü güzellik, sevgili Phaedrus, yalnızca güzellik hoştur ve hemen görülüverir. Dikkatini çekerim, düşüncenin duyularımızla algılayabildiğimiz ya da algılamaya katlanabildiğimiz tek biçimi budur. Eğer yüce gök, eğer sağduyu, erdem ve gerçek, duyularımız aracılığıyla bize seslense ne oluruz? Bir zamanlar Zeus’un Semele’ye yaptığı gibi sevda da bizi yakıp kül etmez mi? Demek ki güzelliktir —sevgiliyi düşünceye ulaştıran yol— ve güzellikten başka bir yol, bir araç yoktur, benim küçük Phaedrus'um. 

Tam Aschenbach ölmek üzereyken bu düşlem bir kez daha kendini gösterdiğinde, bilge Sokrates ozan rolüne girer ve “önyargıdan uzaklaşıp biçimlenmek üzere geri dönüşüyle,” “esrimeyle arzulara” yönlendiren biri olarak görünür. Bu yol kesinlikle uçurumun dibinde son bulacaktır ama “ doğamız yüzünden kusursuzluğa değil, aşırılığa yatkın olan biz ozanlar için” başka bir seçenek var mıdır?

Bu ikinci düşlem ve süslenerek umutsuzca yeniden gençliğe dönme çabasına öncülük eden şey şiddetli Dionysos karabasanlarıdır: baskılanmış “Yabancı Tanrı” güzel bir genç görünüşüne bürünüp öç almak üzere geri dönmüştür. Aschenbach’ın zihinsel evreninin dışavurumu olarak Sokrates düşlemleri ve karabasanlar kusursuz düzenle karmakarışık çılgınlığı simgelemektedir. Bununla birlikte Aschenbach ’ın kafasındaki Socrates’in de belirttiği gibi kendilerini doyuma ulaşmanın tek doğru yolu olarak gösteren düşlemlerle karabasanlar insanı kolaylıkla birinciden ikinci duruma yani güzelliğe beslenen Platonik sevdadan alıp tenselliğe ve taşkınlığa götürür. Birinci durumda oğlana duyduğu ilgi bütünüyle estetik olabilir ama temelde bu yine de güzelleştirilmiş arzudur. Bu da cinsel sevi tepisinin kafasının düzenine gizlice egemen olmasına yol açar. Sokrates düşlemlerine kapılıp gitmesi, Aschenbach’ın estetik dünyasına sığınarak kurduğu dengeyi kaçınılmaz olarak yerle bir ediverir. Bir anda kendini budalaca, “ancak” ruh dünyasına ait olan bir şeyin aslında yalnızca bedenle buluşturulabileceğini düşlerken buluverir. Atılan bu tür bir yanlış adımdan sonra, doyum arayışına girmek insanı yalnızca ölümün hiçliğine sürükler.

Mann’ın Venedik'te Ölüm adlı yapıtı, Birinci Dünya Savaşı Avrupa’sının kültürel ve tinsel durumunu ilk elden gösteren bir yanıttır. Yüzyılın sonunda Avrupa sanatıyla zihinsel yaşamı  kısıtlamalardan başlayıp aşırılıkla anlatım araçlarının köktenleştirilmesine kadar uzanan bir dizi yeni kavrama doğru yol alıyordu: müzikte Arnold Schönberg’in uyumsuz sesleriyle, Igor Stravinski’nin ritimde gerçekleştirdiği devrim; resimde Vasili Kandinski’nin soyutlamaları, Paul Klee’nin dışavurumculuğu, Picasso’yla Braque’ın kübizmi; tiyatrodaysa Edward Gordon Craig’in, Adolphe Appia’nın, Vsevolod Meyerhold’un ve başkalarının kuramlarıyla denemeleri vardı. Anlatım sanatıyla eğlence dünyası alanlarında olağanüstü bir hızla ilerleyen sinemayla birlik-doğalcılık yükünden kurtulan edebiyat ve tiyatrodaki yenilikçiler, biçem kazandırılmış daha soyut anlatım araçları bulmaya başlamışlardı. Bütün bunlar az çok Ludwig Wittgenstein’ın dil felsefesi, Albert Einstein’ın görecelik kuramı, Sigmund Freud’un ruh çözümlemesiyle; kendini emekçi akımların doğuşu biçiminde gösteren toplumsal gelişimlerle; bloklar halinde örgütlenen ve ellerinin altında benzeri görülmemiş yıkıcı bir güç bulunduran ulus devletler dizgesi içinde kopması yakın bir kıyametle aynı zamana denk geliyordu. İnsan arayışlarının önünde açılmış gibi görünen bir dizi yepyeni bilimsel ve uygulayımsal olay karşısında büyük bir coşku duyuluyor, düşler kuruluyordu; ama aynı zamanda yaşamın temeli ve değerleri olarak bilinen kültürün yok olup gideceğinden de ürkülüyordu. Birçok kişi açısından Avrupa uygarlığı yıpranmış ve gerilemişti, geleceğindeyse düşünsel bir boşluğa yuvarlanmak vardı.

Demek ki Venedik'te Ölüm, Dominick La Capra’nın anlatımıyla, “geleneksel biçimlerin yalnızca kökeninden edilmekle bırakılmadığı (ama) aynı zamanda verimsizliğin ve tükenişin eşiğine getirildiği” bir duruma ilişkin oluşu açısından çöküşü anlatmaktadır. Batı uygarlığının zayıflama tehlikesi, kendini öncelikle kahramanın bezginliğinde, ikinci olarak da yaşamın altını oyan "Asya Kolerası"nda gösterir. Kahraman da yetkililer de hastalığa karşı yeterli önlemler almayı başaramaz çünkü biri kendini tensel özlemlerine kaptırmıştır, -ötekilerse hemen çıkar sağlama içindedirler. Mann bu bağlamı kurduktan sonra kentsoylu sanatçıların yaşamla ve insanı kendinden geçiren anlık olaylarla baş döndürücü geçiciliğin oluşturduğu ayrışması karışımla yüzleşememesine odaklanır. Aschenbach, yazarın “Wun der der wiedergeborenen Unbefangenheit” dediği şeye ulaşmıştır. LaCapra bu kavramı şöyle çözümler;

Unbefangenheit, içinde çifte olumsuzluk barındıran bir terimdir, Un öneki bir eksikliği, bir yokluğu tanımlar. Befangenheif se çekingenlik, özbilinç ve önyargı anlamına gelir. Unbefangenheit sözcüğüne karşılık olarak doğuştan gelen masumiyetin yitirilmesini değil, sonradan kazanılan ve hep meydan okumaya ya da kayba uğrayan çekingenlik ya da özbilinçliliğin eksikliği anlamını öneriyorum. Bu, kültürle sanatın içinden ve bunlardan süzülerek çelişkili bir biçimde türetilen kendiliğindenliktir. Ayrıca insan bu arayışı ister başka bir yanılsama ister üst düzeyde çocuksuluk olarak değerlendirsin bu onun Mann’a genel anlamda duyduğu tepkiyi de etkiler.

Bu kavram, kendiliğinden, hiçbir çaba harcamaksızın yaratabilen ve gelenekle kendi üstün yeteneğinin kanatlarında taşınan bir sanatçının romantik ülküsünün belirimidir. Novalis buna “tasarlanmış rastlantısal yaratıcılık" der ve söz konusu durumu çünkü “o anda esinlenerek, doğaçlama, beklenmedik bir biçimde ve rastlantıyla ortaya çıkmış gibi görünen şey..., bilinçli sanatsal amacın en yüce ürünüdür,” sözleriyle açıklar. Sayısız sanatçının kafasından çıkmayan bir ülküdür bu. Mann da kuşkusuz bilinç baskısından kurtulmuş bir sanatçı olmak istiyordu ama Schiller’in deyimiyle duygusal değil çocuksu olan sanatçılara gittikçe düşmanlaşan bir çağda yaşıyordu. Çocuksular, kendileriyle içinde yaşadıkları toplum arasında bir uyuşmazlık deneyimi yaşamamış olanlar ve sanata kendilerini anlatmanın doğal yöntemi gözüyle bakanlardı; öbürleriyse onmaz bir biçimde yabancılaşanlardı; bunlar sanatı, yaşamla toplumu eleştirme aracı ve yitirilmiş birliğe duyulan özlemi getirme yöntemi olarak görüyorlardı.

Duygusal olarak nitelendirilebilecek bir sanatçı olan — Mann, içinden geçtiği kültürel tarih sürecindeki bir nokta üzerinde kafa yoruyor ve aslında kendini biçimlendirdiğini düşünmesi için önemli bir gerekçeye ve yürekliliğe sahip olduğunu sanıyordu. Ama bu konuma şaşmak için izlediği yolun sanatta çağdaşlaşmayla ilgisi yok denecek kadar azdı. Yapısında yenilikçilik yoktu; o yalnızca sona kalmış biri rolündeydi. En büyük yeteneği —en azından şu anda tartışılan konu açısından— bu durumun ayrımında olmasında ve söz konusu çatışkıdan belli başlı yapıtlarının bazılarının biçimini ve içeriğini türetme becerisine sahip olduğunu bilmesinde yatmaktadır. Dolayısıyla Mann kendini sorgulayarak ve kültürel tarihteki işlevini irdeleyerek, bir tür “yeniden kazanılan yansızlık” ya da “yeniden doğan özgürlük mucizesine” kavuşmayı başarmıştır. Öyküsüyle konularını, kendisiyle durumunu bir perspektife oturturken kullandığı çapraşık gizli alay ona durumun elverdiği tek kılıf gibi görünmüştür. Aschenbach’ın tükenişe uğradığı yerde Mann’ın başarıya kavuşup kavuşmadığını sorgulayan LaCapra şu sonuca ulaşmıştır:

Alaycı ve taşlamalı davranışlar neredeyse istem dışı gerçekleştirilmiş gibi görünmekte ve akla yeniden doğmuş bir taşkınlığı getirmektedir, bu taşkınlıksa özgün sayılabilecek bir duruma değil kültürel edinimlere çocuksu bir geri dönüştür... Venedik’te Ölüm kitabı açımladığı sorunları bütünüyle aşabilmiş ya da bulgulara dayalı bir yöntemle bunların benzerlerini tam olarak türetebilmiş değildir. îkili eylemle belirli birtakım sınırlayıcı olasılıkları devinime geçirmiş ve bunlar için ters etkili bir etmen ya da bir tür panzehir olup çıkmıştır, çünkü gizli alayla taşlamaların karmaşık kullanımının nasıl aşırılığa varabileceğini ve bunlarla yok edilemeyeceğini gösterir. Gizli alayla taşlama bu anlamda mutlak açmazın rizikosu olmadığı gibi yeniden kavuşulmuş suçsuzluk ya da günahlardan kurtuluş aracılığıyla aşılabilecek olumsuz kültürel öğeler de değildir. Bunlar, birtakım sorunlara yol açsa da, belirli bir biçimde kullanılarak “yeniden doğan taşkınlığın” parçası olabilirler.

Death in Venice (1971, Luchino Visconti)

***

TADZİO / Bjorn Andersen

His long journey in search of Tadzio has come to an end. By now the director is convinced

that the Swedish boy from Stockholm,Bjorn Andersen, is the perfect Tadzio.

He's Tadzio, now. Only Tadzio. A real, gorgeous creature, as well as an abstract idea, a

product of the mind, as Visconti says...

*
Searching For Tadzio

TADZİO

"With astonishment, Aschenbach noticed that the boy was perfectly beautiful. His countenance—pale and gracefully reserved, surrounded by honey-colored locks, with its evenly sloped nose, the lovely mouth, the expression of alluring and divine earnestness, was reminiscent of Greek statues from the most noble period. With all its perfection of form, it had such a personal appeal that the onlooker thought he had never encountered anything similar either in Nature or in Art."  

(Thomas Mann / Death in Venice)

Did the 12 years old Swedish Bjorn Andersen fit this description of Tadzio? The Swedish boy from Stockholm really looked like Tadzio, but before taking a decision, Visconti went to Sweeden, and the  other coutries...  to make sure he would be as close as possible to Tadzio's description in the novel.

Gustav Von Aschenbach

The director maintained that he deliberately put himself in Gustav von Aschenbach's shoes,

that he looked around with Aschenbach's eyes, in the long journey that took him around in Northern Europe and Eastern Europe.

Visconti had already decided to modify a bit Aschenbach's character, played by English actor Dirk Bogarde, and to change his profession from writer to musician. He decided to shape it after a real musician, the composer Gustav Mahler, who inspired Thomas Mann, too.

But for Tadzio's character, he stayed as true to the text as possible. Gustav von Aschebach is a self-aware artist, a rational man who knows himself and is rarely taken by suprise. When he realizes that Tadzio's presence can destroy the rigid customs on which he built his life and his career, Aschebach tries to escape and go back to Munich. But his escape doesn't go any further than a trip from Lido to Venice's train station, and Aschenbach is back at the hotel to spy and admire the miracle

of beauty in a creature.

To justify Aschenbach's abdication and that he turns into a fanatic visionary, it was absolutely necessary to be as true to the text as possible, in the choice of Tadzio.

*
Searching for Tadzio

SEARCHİNG FOR TADZİO

These are the images of a director's journey in search of a character. The images of Luchino Visconti's long journey to look for a face. The face of Tadzio, a young boy

who, in "Death in Venice" appears to August Von Aschenbach as the symbol of Beauty.

Budapest was a stop full of events but with no results. When he set off, Visconti

already had a face in mind a physical presence, as described by Thomas Mann in "Death in Venice", the novel chosen by Visconti to be reinvented on screen. The plot of the novel

can be summarized in a few words.

The story of Aschenbach, a famous German writer who at 50 starts to be obsessed

with his biological decline, and the lack of joy in his work. Driven by a sudden desire of change and to escape, he leaves his house in Munich and goes to Venice's Lido. In the same hotel in Venice is staying a 12 years old Polish boy, Tadzio. The writer is smitten by the incredible beauty of the young boy a gift he think it's much easier and more pleasant to possess than his stylistic perfection, which he might attain, or not, and always comes after a great creative effort.

 Tadzio is described by Thomas Mann as a boy with blond hair and light eyes. But in Budapest Visconti only found  boys with dark hair and dark eyes.

Björn Andresen’s costume in Death in Venice

Venedik'te Ölüm Filmi Üzerine

Visconti'nin Hegel tarafından ortaya konan Geist’le (tin) özdeşleşmesinin doruk noktasına ulaştığı Venedik'te Ölüm filmine karşı, bugüne kadar yöneltilen eleştiriler aşırı ölçüde önyargılı olmuştur. Ancak Visconti'nin diğer filmleri gibi Venedik'te ölüm de oldukça tartışmalıdır; bu yüzden ‘Kultur’ açısından yargılamayı ertelemek ve filmin kültürel veya kültürcü maskeleriyle güç bela birarada bulunan diğer özelliklerini incelemeye başlamak adil bir tutum olacaktır. Luchino Visconti’nin Morte a Venezia’sının Thomas Mann'ın Der Tod in Venedig romanına gönderme yapmaksızın okunabileceğini öne süren bir anlayış vardır ve sadece ne kadar ileri gidebileceğimizi görmek için bile olsa, bizim burada deneyeceğimiz okuma bu anlayış temelinde olacaktır.

Baştan belirtmek gerekirse, bu hiçbir şekilde naif bir okuma girişimi değildir. Thomas Mann’ın adını hiç duymamış olan veya filmi önceden mevcut bir edebi eserin uyarlaması olduğunu bilmeyen biri tarafından yapılan bir okuma girişimi de olmayacaktır. Böyle bir okuma öznel olmaktan öteye gitmeyecek açıkça ortada olması gereken sebeplerden ötürü çok büyük ihtimalle yanlış olacaktır. Filmi baştan sona kaplamış olan kültürel göndermelerden olabildiğince uzak kalmaya çalışan ve harici kültürel belirteçlere başvurmaksızın yalnızca görüntülerde, diyaloglarda ve müzikte bulunduğu haliyle dolaysız gösteren biçimindeki niteliklerin dahili korelasyonuyla sınırlanan kısmi bir okuma yapmayı planlıyorum. Bu okumanın amacına uygun olarak Venedik sadece bir yer, Gustav von Aschenbach sadece bir karakter Mahler, sadece bir besteci, bir bakış sadece bakıştır. Bu isimlerin veya olayların Mann’ın veya Visconti’nin veya moyen cultive izleyicinin veya aynı şekilde benim gözümüzde bürünebileceği bütün diğer anlamlar, argümana ileride dahil edilecek bir sorudur. Bu, ‘sinemasal’ bir okumayı bir ‘edebiyat’ okumasına tercih etmek değil, filmin genel yapısı içerisinde kültürel ve sözde edebi söylemin kesin rolünü belirlemek amacıyla bilinçli olarak girişilen bir soyutlamadır.

Bu okumada filmin temel bileşenleri, geçmiş zaman ve şimdiki zamandır. Şimdiki zamanda deniz manzarası ve şehir manzarası, başarılı bir varış ve beyhude bir ayrılış vardır. Şehirden kısa bir mesafede, uluslararası müşteri profiline sahip bir otel vardır. Misafirler arasındaki ilişkiler ve gelişlerini izlediğimiz belirli bir misafir ile işi ona hizmet etmek olan insanlar arasında geçen konuşmalar vardır. Ayrıca, orta yaşlı bir adam olan bu misafirle yine bu otelde kalan on dört yaşındaki bir delikanlı arasındaki bakışmalar vardır. Filmin sonunda orta yaşlı adamın otelin önündeki plajda, yüzü diğer ucundan çıkageldiği denize dönük halde öldüğünü görürüz. Geçmiş zamanda, bir dizi geriye dönüş aracılığıyla, çeşitli durumlarda aynı adamın gençliğini izleriz. Başarılı bir besteci olduğunu, aile hayatı sürdüğünü, hem hayatı hem de sanatı için bazı idealler taşıdığını öğreniriz. İki zaman kipi arasında görünürde gelişigüzel bir bağlantı vardır; Geriye dönüşlerden birinde karşılaştığı fahişelerden birinin adı Esmeralda’dır, bu, aynı zamanda üst anlatıda onu Venedik şehrine getiren vapurun da adıdır.

Geçmiş zamanda geçen sahnelerin, şimdiki zamandaki olayların anlamına ışık tutma amacı taşıdığı açıktır. Hiç şüphesiz, o olayların sağladığı anahtar olmaksızın, şimdiki zaman olayları tek başına derinlikten yoksundur. Ancak filmi açmak ve yüzeyin ardında bulunabilecek derinliği gözler önüne sermek amacıyla bu anahtarı kullanmadan önce şimdiki zaman anlatısında temsil edilen yüzeyi daha yakından incelemekte fayda vardır.

Filmin akışında misafir Gustav von Aschenbach bir dizi karşılaşma içerisinde yer alır. Teknede yüzünde makyaj olan tuhaf, sarhoş bir adam yanına sokulur. İskeleden otele gitmek üzere gondola biner. Gondolcuyla arasında geçen konuşmada gondolcunun kendisini Lido’ya mı, yoksa sadece vapur iskelesine mi götüreceği konusunda tartışırlar. Filmin İngilizce versiyonunda bu diyalog İngilizce geçer. Bu arada gondolcu başka bir lehçede kendi kendine anlaşılmaz bir şeyler mırıldanır. (İngilizce ve elbette Almanca versiyonlarında da aynı tezatın yer aldığı ancak daha az vurgulu olduğu ltalyancası kadar orijinal olduğu kabul edilebilir.) Misafir otele geldiğinde, maître d'hotel karşısında âdeta el pençe divan olur. Zengin ve özel biri olarak düşünülür ancak fazlaca güvenilir veya sevilir olduğu izlenimi uyanmaz. Filmin şimdiki zaman anlatısı boyunca misafirin dahil olduğu hemen hemen bütün diyaloglarda açılış sahnelerinde kurulan dizge izlenir. Yapısal olarak hizmetçi konumundakilerle veya hizmet ve hatta itaatkâr rolünü üstlenmiş kişiler dışında otelin diğer misafirleriyle kesinlikle konuşulmaz, öte yandan, efendi/köle ilişkisinin biçimi efenidinin köleleri denetlediği anlamına gelmez, aksine köleler onu kontrol etmektedir. Gondolcu o tartışmanın ardından adamı otele değil sadece vapur iskelesine bırakır. Maitre h'otel şehirdeki salgın hakkında onu yanıltmak Üzere hareketlerini ve girişimlerini yönlendirir. Cook’s’taki İngiliz memur, kendisine gerçeği söylese de bunu faydalı tavsiyelerde bulunmaktan ziyade bilgeliği ve fantezinin gücünü göstermek adına yapar. Aschenbach'ın saçını kesen, onu tıraş eden, bıyıklarının uçlarından alan ve son olarak saçını boyayıp yüzünü bir kat boyayla kapatan berber bütün bunları müşterisinden hiçbir talimat almaksızın yapar. Sürekli olarak yabancı dillerin kullanılması (Aschenbach hiçbir zaman kendisiyle Almanca konuşanlara Almanca cevap vermez) ve maruz kaldığı itaatkârlık ve manipülasyonun sürekli dönüşümü, Aschenbach ile etrafındaki dünya arasında keskin bir ayrılık oluşturur.

Aschenbach ile insan ve toplumsal bağlamı arasındaki ayrımın hiçbir yabancılaşma metafiziği taşımadığını belirtmek önemlidir. Bu ayrım, Aschenbach’a özgüdür ve kendisini saran kalabalık ve sürücül dünya içerisinde hiçbir yansıması yoktur. Bir de geçmişle değil, sadece mevcut zamanda yaşanmakta gibidir. Aschenbach Venedik şehrine tek başına gelir ve burada tek başına ölür, ancak olayın hissi boşlukla değil, aksine etrafını saran dolulukla anlatılır. Boşluk kendisiyle dünya arasındadır, dünyanın kendisinde değil.

Bu ayrıklığın veya alakasızlığın yanı sıra, Aschenbach karakteriyle ilgili başka bir tema da yaştır veya daha ziyade yaşlanma sorunu ve asla yaşlanmama durumudur. Filmin başında görünen ihtiyar sarhoş da filmde yer alan başka bir makyajlı tiplemedir. Bu kez söz konusu olan (son derece anlamlı bir şekilde) bir müzisyen, otelin dışındaki bahçede misafirleri eğlendiren sokak çalgıcılarından oluşan bir grubun lideridir. Çalmayı bitirdikten ve paraları topladıktan sonra müzisyen yüzü dinleyicilerine dönük olduğu halde, tamamen bet bir sesle ve alaycı kahkahalarla bir şarkı söyleyerek geri geri çıkar. Daha sonra Aschenbach yüzünde benzer bir makyajla, yapay bir gençlik haliyle berber dükkânından çıkagelir. Eve giderken bir çeşmenin yakınında yere düşer ve maskesi oyulmaya, makyajı yanaklarına doğru akmaya başladığında kendi kendine hafifçe güler. Bu sahnede bir başarısızlığına açık bir gönderme sezilse de ana motif hem vaktinden önce yaşlanmanın hem de özellikle âşık olduğu veya görüntüsüne âşık olduğu genç Tadzio'ya olan tutkusu ışığında görünmek için maskelenişinin bağdaşmazlığıdır.

Aschenbach’ın Polonyalı genç Tadzio’ya tutkusu filmin merkezidir ve tasvir edilişi bakımından Aschenbach’ın kopukluğunun temsiliyle yaşlılık ve gençlik temasından kesinlikle ayrı tutulamaz. Tadzio ergenlik dönemine girmek üzeredir; Aschenbach’ın durumunuysa menopozal olarak tarif etmek adaletsiz olmayacaktır. Onları ayıran yaş uçurumu ergen ve yetişkin cinselliğinin baştan sona bütün zaman yelpazesiyle ilgilidir. Ancak bu yaş farklılığı, sadece verili bir gerçektir. Karakterler arasında olması muhtemel ilişki türüne, pedagojik veya sübyancı ya da başka türlü belirli a priori sınırlar getirir. Belirli bir tür ilişkinin gelişiminde mutlak bir engel olarak düşünülemez. A priori olmayan ve anlatının ilerlemesiyle beraber ortaya çıkan şeyse Aschenbach’ın münzeviliğinin süreğenliğidir. Aschenbach’ın kendi işlerine güçlerine bakan Venediklilerin dünyasından kopukluğunu gösteren aynı mekanizmalar Tadzio’yla ilişkili olarak yoğun biçimde işlemeye devam eder. Çocuk sürekli olarak ailesiyle -anne, bakıcı ve kız kardeşleri- veya kendi yaşıtından arkadaşlarıyla birlikteyken gösterilir. Ancak mutluluğu sürekli kesintiye uğrar, örneğin bakıcıyla Fransızca konuşurken ailesi anlaşılmaz Polonya diline geçiş yaptığında veya Aschenbach için temaşanın kutsal nesnesiyken, bu arzulu gözlemcinin yer almadığı bir oyuna katıldığında. Bunlar olduğunda Aschenbach’ın yapabildiği tek şey bakışlarını çevirmektir.

Aschenbach’ın Tadzio’ya karşı tutumunun özü, röntgenciliktir. Röntgencinin zihninde başka hangi yılgın arzular yer alırsa alsın, arzusunun nesnesiyle kurduğu ilişki her şeyden önce görmekle ilgilidir - görmekle, görmek için görülmekle değil. Temaşanın nesnesi olan Tadzio, yaşlı adam açısından aynı zamanda bir fantezi mülkiyetinin de nesnesidir. Tadzio’nun kendisinden birkaç yaş büyük arkadaşı Jasciu, kolunu Tadzio’nun boynuna attığında Tadzio onunla beraber yürüyüp gittiğinde ya da Tadzio, Aschenbach’ın bakışına aynı yoğunlukla karşılık verdiğinde röntgencinin büyüsü bozulur ve kendi konumunun abes mantığıyla karşı karşıya kalır. Diler ancak dilememiş olmayı diler. Tadzio’yla ilgi tefekkürünü bir heykelin karşısındaki estetin tefekkürü gibi göstermeye ne denli uğraşırsa uğraşsın, hayatını yeşertmesi için söz konusu heykeli arzuladığı, bunu arzulasa da bu olayın sonuçlarıyla yüzleşemediği gerçeği bakidir. Tadzio’nun başka birisinin aktif yakınlığının nesnesi olduğunu görmeye veya Tadzio’nun bu yakınlığa karşılık vermesi fikrine tahammül edemez. Öte yandan Tadzio’nun doğrudan kendisine yöneltilen gülümseyişinin muhtemel içerimlerine de tahammülü yoktur. Kısacası arzusu -tanım gereği-imkânsızdır. .

Ancak ikilemin çözülebileceği muhtemel bir yol vardır ve bu da Aschenbach’ın Tadzio’yu kendisi adına bir sembol olarak görmesidir. Bu açıdan bakıldığında Tadzio, Aschenbach için  bir çocuğu, özellikle geriye dönüşlerden birinde kendi çocuğu olarak gösterilen, ancak çok küçükken öldüğü anlaşılan çocuğu temsil ediyor olabilir. Aynı Şekilde Tadzio gençliği, esas olark Aschenbach'ın yitip giden gençliğini, öte yandan masumiyetten yozlaşmaya geçişi temsil ediyor olabilir. Tadzio'nun (ve Aschenbach'ın geçmiş dünyasının) vurgulu kuzeyli saflığıyla tezat oluşturan salgının ve salgın yolları boyunca sıcak bunaltıcı bir hava üfleyen scirocco rüzgarının varlığı, daha nesnel olan başka bir sembolizm önerir. Aschenbach'ın gözünde Tadzio, belirli fikirlerin ete kemiğe bürünmüş halidir ve röntgenci fantezinin nesnesi biçimindeki konumundan bağımsız olarak bu simgesel değeri taşır.

Popüler Kültür / Susan Sontag

"The Doors ile Dostoyevski arasında bir seçim yapmam gerekseydi,

 o zaman elbette Dostoyevski'yi seçerdim. Ama seçmek zorunda mıyım?"

aklıma yakın zamanda yapılan bir röportajında Pink Floyd'u hiç duymadığını söyleyen ressam Yüksel Arslan (1933 - 2017) geldi.

Yüksel arslan için: https://kaotikbenlik.blogspot.com.tr/search/label/Artures

Rimbaud'nun Eşcinselliği

Rimbaud’nun, kendi sözüyle düşkünlüğünü (eşcinselliğini) Verlaine’le ta 1872 ilkbaharından beri paylaştığı kesinse bile, bu bağlanmada Cehennemde Bir Mevsim’in en ünlü bölümünde gönderme yapılan ve Rimbaud’nun yaşamöyküsü üstünde çalışanların kafasını karıştıran aşk çalkantılarının kısa süre içinde yaşandığını sanmıyorum. Bu ilk ayların Rimbaud’su için eşcinsellik, bilinçli altüst edişinin bileşenlerinden biri olsa gerekti, o kadar. Dediği gibi, bir düşkünlük niteliği taşıyordu yalnızca; her türlü arayışta karanlık tarafa -nesnedeki donukluğa, kişideki şeye, saflığı ve duruluğu kuşkuculuk ve alayla reddeden her şeye- bir razı oluş olarak anlamalıyız düşkünlük sözcüğünü. Yoksun bırakılan, başkaldıran Rimbaud’nun gözünde sorun bir cinselliğe bir başka cinsellikle karşı koymaktan Çok, normlara sapkınlıkla karşı koymaktır. Her tür zevke karşı bir soğukluk -bazen belki bir iğrenti- göstermek. Onun sürgünden doğan eşcinselliği uzun süre bir sürgün biçimi olarak kalır -Ve hep içtenliğini koruyan bir yapıtta bu yüzden hem böylesine derinde hem böylesine güçlükle görülür. Eşcinselliği eğer bir mutluluk olarak yaşasaydı, yapıtının en soyut noktasında Rimbaud’ya saplantılarını ve seçimlerini benimsetirdi. Bir başkaldırı olarak yaşandığı için de onu evrenseli düşünmeye götürür. Bu altüst oluş aylarındaki eşcinselliği, Rimbaud’nun hayran olduğu forsanın “azizliğine” benzetiyorum, Çünkü estirmeyi amaçladıkları duygusal kıyıma karşın, Müstehcenlikler'deki ses bile üzüntülü bir saflığın sesidir.

Hem Rimbaud’nun kendisinin bize söylediğini neden duymazlıktan gelelim? Ama eşcinselliği gerçekse ve onu Rimbaud’nun hiçbir biçimde ahlaksal bir hata olarak görmediği kesinse de, onu öteki sevginin felaketi olarak tanımlamıştır, hem de buna üzülerek. Öteki sevgiyi hep arzulamış, denemiştir. Öteki sevgi, Anı’da hareketsiz sandalın yanında anneyi simgeleyen sarı çiçeğin karşısındaki mavi çiçektir. Merhamet Rahibeleri’nin söz ettiği bir an için taşınan kadın’dır. Bir akşam, yazacaktır çok sonraları, Dizlerimin üstüne oturtttum Güzelliği. -Ve acı buldum onu. Gizemli bir yasak bulmuş olmalı karşısında; bu yasak onu tuhaf ve üzücü hatalara itmişti; Kötü Kan’da da söz edecektir bundan: erginlik çağımdan beri ıstırap dolu köklerini böğrüme batıran - göğe yükselen, beni döven, deviren, sürükleyen düşkünlük.

Eşcinsellik onun gözünde olumsuz bir sevgi, bir yoksunluk, bir başarısızlık olarak kalır.

Yves Bonnefoy