Villa dei Misteri

Unutulmuş Ayinler

Pompei Gizemler Villası

Ms 79 yılından önce Fresk

Pompei, Napoli, İtalya

Toprak altında kalmış Pompei'deki en ünlü resim, -doğrusu Roma dünyasının herhangi bir yerinden çıkarılabilmiş resimlerin arasında da en ünlüsüdür aslında- eski şehrin sınırının hemen dışındaki, oldukça zengin bir mülk olan Gizemler Villasının geniş bir odasının duvarlarını kaplayan bu merak uyandıran frizdir. MÖ 1. yüzyılın ortalarında yapılmış, insanın zevkini okşayan bir kırmızı renge sahip arka plana yerleştirilmiş, neredeyse gerçek boyutlardaki figürlerden oluşan bu frizin serileri, binlerce afiş ve kartpostala, kültablası ve buzdolabı mıknatıslarına basılarak Pompei’nin modern ikonu olmuştur.

1909’da, Pompei’deki son “özel” kazılardan birinden (yerel bir otel yöneticisinin, iş hacmini büyütmek için görkemli kalıntılar bulma hevesiyle yürüttüğü kazıdan) çıkarıldığında anında büyük bir heyecan yarattı. “Villa Parçasındaki (amatör kazıcının ardından verilen o günkü ad) friz, Avrupa'nın bir ucundan öteki ucuna yayımlanan bütün basın haberlerinde coşkuyla selamlandı ve ilgi çekici konusu kısa sürede akademik makalelerde derinlemesine incelendi. Neydi bu, neredeyse otuz tanrı ve ölümlüden -kanatlı bir “şeytan'dan çıplak bir çocuğa kadar-ve duvarları kaplayan tuhaf derleme? Bir ritüel mi söz konusuydu? Değilse, neydi?

Ancak bu resimlerin üst düzey Roma başyapıtları olarak kazandıkları ünü sağlamlaştıran, (20. yüzyılın ortasında, neredeyse kırk yıl boyunca Pompei kazılarına başkanlık eden) Amedeo Masuri’nin 1931’deki bolca resim içeren yayınlarıydı. O zamana kadar bu villa, frizin temasına dayanan modern adını almıştı. Bu tema yalnızca “gizemli" değil (ama öyle olduğu da kesindir), aynı zamanda bir yorumun önerdiği gibi dinsel “Gizemlerdi ya da tanrı Dionysos'a ait, kabul ediliş ayinini betimlemektedir.

Odaya girdiğinizde, odanın bir ucunda, ana kapının karşısında, ilk göreceğiniz, annesi Semele ya da karısı Ariadne'nin (kadın figürünün ancak bir kısmı günümüze ulaşmıştır) kucağında sere serpe uzanmış, yarı çıplak Dionysos olurdu. Bu kutsal çift, açık biçimde, egzotik karakterleriyle bütün kompozisyonun merkez resmidir. 

Soldaki duvarda, bu çifte doğru ilerleyen, göreceli olarak görkemli bir seri yer alır: Çıplak çocuk bir rulodan sözcükler okur, bir kadın, izleyicinin gözlerini yakalamak için dışarı bakarak dolu bir tepsi taşır, bir grup kadın, bir çeşit kutunun başında toplanmıştır, içlerinden biri testiden su ya da şarap döker.

Ancak, figürler Dionysos'a yaklaştıkça işler kesinlikle daha garipleşir. Panflüt çalan genç Pan figürünün dişi eşi (bir “Panisca”), bir keçiyi emzirirken görülür, Dionysos'un efsanevi takipçilerinden bir Satyr, arkadaşlarının kararlı bir biçimde içine baktığı kadehi tutar (neye baktıklarını göremeyiz ama içlerinden biri Satyr’in başının üstünde bir tiyatro maskesi tutmaktadır), odanın köşesinde bir kadın korkuyla geri döner gibi görünür, ancak neye doğru dönmektedir bilemeyiz.

Bu soru, büyük olasılıkla kutsal çiftin diğer tarafında cevap bulacaktır. Çünkü burada bir kadın, koyu renkli bir kumaşın arkasında gizlenen bir şeyi (genelde bunun erkeklik organı olduğu sanılır) açığa çıkartmaya başlayarak diz çökerken, kanatlı şeytan, yüzünü arkadaşının kucağına gömen kızın çıplak sırtını kırbaçlamaktadır. Onun hemen yanında çıplak bir kadın kastanyetle dans etmektedir.

Burada ne oluyor tanrı aşkına? Bu imgelerin süslediği oda ne için kullanılırdı? Belki de Villa’nın modern adının içerdiği gibi bu frizin, Dionysos kültüne kabul ediliş ayinini betimlemesi amaçlanıyordu. Erkeklik organının açığa çıkarılması ve zevk amaçlı kırbaçlama sahnesi, belki bu nedenle resimde yer alıyordu. Ancak bu odayı, gizli inançları olan bir kültün saklı bir tapınağı olarak düşünmek zordur. Panoramik bir deniz manzarası olan bir sundurmaya açılan bu oda, aslında, bu büyük evin sergi salonlarından biridir. Dolayısıyla bu kabul ediliş töreni sahnesi, bir tapınak süslemesinden çok, yemek ve eğlencenin zarif arka planı olarak tasarlanmıştır. 

Bazıları bu resmi, evliliğin ve düğün hazırlığının alegorisi olarak görmeyi tercih eder. Gelin, ana kapının ve merkezdeki çiftin sağında oturan genç kadın olarak saptandı. Bu yoruma göre, Dionysos ve karısı Ariadne evliliğin kutsal doğasını simgelemektedir.

Gerçek şu ki, burada tam olarak neyin betimlendiğini bilmiyoruz. Aslında bu frizin verdiği zevkin bir bölümü, bizim onu çözümleme yeteneğimizle sürekli olarak oynamasından gelir. Çıplak çocuk ne okuyor? Bunu göremiyoruz. Kumaşın altından açığa çıkarılan nedir? Yalnızca tahmin yürütebiliyoruz. Satyr ve arkadaşları, kadehin içindeki neyi bu kadar dikkatle inceliyorlar? Bize göstermezler.

Ancak bu işin içinde şaşırtıcı bir bit yeniği de var. Frizin yarattığı etkinin nedenlerinden biri, odaya adım atan herkesi kuşatmasıdır. Figürlerce mesken tutulmuş tuhaf dünyanın parçası oluruz. Bir diğer neden ise figürlerin durduğu koyu kırmızı arka planın yaydığı parlaklık, “Pompei kırmızısı”nın en hoş halidir. Ancak bu renk, yalnızca bu eserin sanatçısına atfedilemez. Çıkarıldıklarında, nemden o kadar etkilenmişlerdi ki tuzlar resmin her yanına göze hoş görünmeyen bir biçimde yapışmıştı. Tuzları çıkarmak ve onların resme daha fazla sızmasını önlemek için boyalı yüzeylere dikkatlice ve defalarca petrol mumu sürüldü. O unutulmaz parlaklık, diğer bir deyişle, bir 20. yüzyıl katkısıdır.

TROMPE L'OEIL

Fransızca ismiyle “trompe L'oeil" (göz yanılması), İki boyutlu bir yüzeye resmin çok gerçekçi bir şekilde yapılarak üç boyutlu görünmesini sağlayan bir tekniktir. Roma İkinci Üslup akımı, Villa dei Misteri'nin Gizemler Salonu’ndaki fresklerin renkli mimari ayrıntılarında da görülebileceği gibi, trompe L'oeil tekniğini kullanmıştır. Pompei konukları villanın her yerinde harikulade eserlerle karşılaşırlar. Düz duvarlar, kemerlerle taçlandırılmış Korint sütunlarının üç boyutlu gerçek görünüşlerine benzemesi amacıyla trompe l’oeil ltekniği kullanılarak resimlenmiştir. Sütunlar, derinlik yanılsaması yaratmak için, uzaklığa bağlı olarak gittikçe küçültülerek çizilmiştir. Roma iç mekânları, penceresiz ve karanlıktır. Renkli süslemeler yaşam alanlarını aydınlatmak ve mekânın daha az klostrofobik görünmesini sağlamak için kullanılır. Arka planlar parlak renktedir ve tromple l'oeil efekti, duvarları -görsel olarak canlandırıcı resimlerin olduğu- daha küçük parçalara böler.

Mary Beard