Yakından Bakmak: Katırtırnağı

Pencereden gelen hafif esintiyle içim Katırtırnağı çiçeğinin hoş kokusu ile doluyor - ki Leopardi'nin bu hoş kokulu çiçek için yazdığı uzunca şiirinde konusu geçmese çekmeyecektim böyle içime, bilmeyecektim bu kokuyu, yüzyılların tıpasını kaldırmış gibiyim şimdi.

Giacomo Leopardi (1798 - 1837) kısa yaşamında Recanati'deki baba evinde uzun yıllar geçirmiş; umut, düş ve istekler içinde harcadığı pişmanlıkla geçen uzun yıllar. Hem Yalnız Serçe şiirinde hem de Anılar'da, Recanati'de kendini "bu kupkuru yaşamda açan tek çiçek" gibi görür. Hastalıklı bedeni ve utançla taşıdığı kamburu onun sisifos'un taşıdır. Bu kambur hep düşündürmüştür beni. Çirkin bir kadın olduğu rivayet edilen Sappho için de şu mısraları yazar:

"Ne ki, dış görünüşe, güzellere

sonsuz bir iktidar verdi Babamız

insanlar arasında; ister yiğit olsun,

ister usta, liriyle, türküsüyle;

parıldamıyor erdem çirkin bedende."

Kara, kapkara şiirleri acının, melankolinin en canlı örneklerini taşır. Hem şiir ve düz yazılarından parçaları hem de Eugenia Borgna'nın umut, intihar, can sıkıntısı, melankoli, bekleyiş gibi kavramlar üzerinden yola çıkarak irdelediği Leopardi yazılarını iki yaz önce blogda paylaşmıştım.

N. de onu seviyor: 1880 yılının sonlarına ait defterlerinden birine Leopardi'nin Sonsuzluk şiirinin son mısralarını alıntılamış: Keyif alırım bu denizde batan gemide olmaktan!

Katırtırnağı  ya da

 Çöl Çiçeği / Leopardi 

Ey hoş kokulu katırtırnağı, 

çöl çiçeği; sen bu ürkütücü dağın, 

soykıran Vezüv’ün çorak 

yamacındasın; salarsın yalnızlığı seven 

salkımlarını etrafa; ne bir ağacın ne bir 

çiçeğin şenlendirebileceği bu yerde, 

sadece sen varsın.

Seni bir başka yerde de gördüm; 

süslüyordun zarif saplarınla 

bir zamanlar ölümlülerin baş tacı 

ettikleri kentin çevresindeki 

terk edilmiş toprakları. Suskun ve 

Ağırbaşlıydı bu topraklar; sanki tanıklık 

ediyor ve anımsatıyorlardı gelip geçene 

bir zamanların koca imparatorluğunu

Bir kez daha görüyorum şimdi seni; 

İnsanlığın terk ettiği bu topraklarda;
 hüzünlü yerlerin dostu, 

mutsuz yazgıların yoldaşı olarak.

İşe yaramaz küllerle kaplı ve gelen 

geçenin ayakları altında çatırdayan, 

taşlaşmış lavlarla örtülü bu yerler 

şimdi yılanların yatağı:

Kıvrılıp yatarlar güneşin altında 

ve gene bu yerlerde tavşan, ayağının

alışık olduğu lavların içine gizlediği 

yuvasına döner. Oysa bir zamanlar bu 

yerlerde ekin tarlaları ve neşe taşan 

villalar vardı, başak sarısına boyalı; 

yankılanırlardı sürülerin böğürtüleriyle; 

parklar vardı ve saraylar; işsiz, güçsüz 

beylerin, paşaların gözde dinlenme yeriydi.

Ünlü kentler vardı. Ne ki, kendini beğenmiş 

Vezüv alev kusan ağzından çıkardığı 

lavlarla gömdü toprağa, halkıyla beraber.

Her taraf şimdi harabe. Ey soylu çiçek, 

bulunduğun yerde yeşeriyorsun; sanki 

başkalarının başına gelenlere acıyarak, 

yayıyorsun hoş bir koku etrafına, 

çölün avuntusu olarak.

Gelsin bu yamaçlara, yaşadığımız koşulları 

durmadan överek yücelten kişi ve görsün 

sevecen Doğa’nın biz insanlarla nasıl ilgilendiğini.

Ancak böyle bir yerde bilecektir hakkıyla 

ne denli güçlü olduğunu insan soyunun: 

Beklemediği bir anda hafif bir 

darbeyle, insanı yerden yere vurur 

acımasız üvey anne ve hemen ardından daha 

hafifiyle tümden yok olduğunu görecektir 

insanoğlunun. Bu yamaçlarda çizildi
yükselen ve görkemli yazgıları insanların.

Buraya bak ve kendini burada tanı,

ey kendini beğenmiş aptal yüzyıl:

Uzağında kaldın, ileri düşüncenin 

çizdiği yolda yeniden doğan düşüncenin; 

uzanmıştı sana dek oysa. Sen geriye 

dönmeyi yeğledin; dahası gurur duydun 

bundan ve adım da ilerleme koydun.

Kötü yazgılarından ötürü seni baba

diye çağıran tüm aydınlar yaltaklandılar 

senin çocukça düşlerine, içlerinden

kimi zaman alay etseler bile.

Böyle bir utanç duygusu ile 

inmeyeceğim ben gömüte; 

açmadan mümkünse sana duyduğum 

nefreti kalbimde;

yaşadığı zamanda sevilmeyen insanın 

unutulacağını bile bile.

Aynı şeyden şikâyet ederiz, sen 

ve ben; ama daha şimdiden 

umursamadığın çok belli.

Özgürlük düşlüyorsun sen;

ne ki, prangaya vurmak istersin düşünceyi

eskisi gibi. Düşüncedir yalnızca, bizi bir

ölçüde kurtaran barbarlıktan,

ulaştık, odur insanlığın

yazgısını iyiye götüren uygarlığa.

Öyle ürküttü ki bizi bu gerçek;

Doğa’nın bizlere sunduğu acımasız yazgı

ve sefil yaşam koşullarıyla,

sırt çevirdin bu nedenle korkaklık ederek,

onu açığa çıkaran ışığa. Kaçtın aydınlıktan;

korkak dedin onu izleyene;

kurnaz ve çılgınca davranıp kandıran

kendisini ve başkalarını; yaşam koşullarını

göklere çıkaran büyüktür senin gözünde.

Yoksul ve çelimsiz, hasta 

ama soylu ve cömert kimse vermez 

kendisine varsıl havası ve güçlü edası; 

ne de sayar kendisini öyle;

olduğu gibi görünüp, düşmez gülünç 

duruma halkın içinde.

Utanç duymaz güçten ve paradan

yoksun gözükmekten ya da açık açık 

söylemekten ve neyi var neyi yok 

değerlendirirken kaçırmaz gerçeği bir an 

olsun gözünden.

Aptalın tekidir o bana göre, 

sanmam ki akıllı olsun, ölmek için doğan 

ve acıyla beslenen ama keyif almak için 

yaratıldığını söyleyen.

Azgın denizler; fırtınalar ya da 

yer sarsıntılarının yok ettiği; 

anıları bile akılda zor kalanlara, 

yalnız dünyanın değil, 

evrenin bile tanımadığı görkemli yazgılar 

ve işitilmedik mutluluklar söz vererek, 

iğrenç bir gururla kâğıtlar dolduranlar da, 

sanmam ki akıllı olsun.

Gerçek soylu odur ki 

cesaret eder çevirir ölümlü gözlerini 

ortak kaderimize ve saptırmaz gerçeği 

ve açık seçik söyler alnımıza yazılmış 

kötü yazgıyı; bağlı olduğunu 

insanoğlunun pamuk ipliğine.

Gerçek soylu odur ki büyüklük 

ve yüreklilik gösterir, ıstırap içindeyken bile; 

ne de suçlar insanı acısından ötürü, 

katarak acısına kardeş kini ve nefreti,
tüm felaketlerin en ağırını.

Ama bilir suçun kime

yüklenmesi gerektiğini;

arar ve bulur gerçek suçlunun kimliğini:

Doğururken biz ölümlüleri, anadır bize;

üvey ana kesilir başımıza düşüncesinde.

Onu düşman bilir ve ona karşı insan soyunun

-gerçekte olduğu gibi- daha başından

beri dayanışma içinde olduğunu ve

savaş düzenine geçtiğini düşünür;

 birleşik olduklarına karar verir insanların 

ve yürekten kucaklar hepsini; 

el uzatır onlara kendisine dair 

ortak bir savaşın çeşitli tehlikeleri ve 

sıkıntıları baş gösterdiğinde 

aynı şeyi bekler onlardan.

Aptallıktır;

ona göre, insanı incitmek silahlanarak, 

ve tuzak kurmak, engel çıkarmak yakınına, 

tıpkı savaş meydanlarında düşman askerleriyle 

çevriliyken, savaşın en şiddetli anında, 

düşmanı bırakıp, omuz omuza çarpıştığı 

askerlerle dalaşmak ya da ortalığa korku salarak 

elinde kılıç kendi arkadaşlarının arasına dalmak gibi. 

Bu tür düşünceler eskiden olduğu gibi toplumun her kesimince 

bilindiğinde ve ölümlüleri acımasız Doğa’ya karşı ilk kez 

bir araya getiren o korku yeniden ele alındığında 

bilimsel verilerle; insanlar arasındaki doğruluk ve 

dürüstlük kavramı, adalet ve merhamet duyguları 

boş laflara dayanmayacak artık ve 

bir başka temel arayacak kendisine. 

Dayanırsa halkın namusu bu boş laflara, 

ancak temeli bozuk bir yapı kadar 

kalabilir ayakta.

Taş kesilmiş, sanki dalga dalga, 

lavların koyu renge boyadığı bu ıssız 

yamaçlara sık sık gelir otururum geceleri; 

görürüm yükseklerden alev alev

yandığını yıldızların, denizin ayna gibi

yansıttığı uzaklardan; bu görülmedik

mavilik içinde gökyüzünü; bu hüzünlü

çorak topraklar üstünde; her taraf

kıvılcımlarla dolu; ışıl ışıldır dünya bu

sonsuz boşlukta.

Gözlerimi o ışıklara
diktiğimde, bir nokta gibi görünürler

gözüme; oysa sınırsız boyuttadır

büyüklükleri gerçekte; bir nokta kadar

ufaktır yanında deniz ve toprak. Tümden

habersizdir bu yıldızlar insandan; insan

ne ki, dünyadan; insan bir noktadır onun

yanında. Bakarım çok daha ötelere

sonsuz uzaklıktaki yıldız kümelerine;

bir sis perdesi gibidir gözümün önünde;

yalnız insan değil, dünya da değil,

görülmedik sayıda ve yoğunlukta

yıldızlarımız, buna altın renkli güneş de

dâhil, tümü birden ya hiç gözükmezler bu

yıldız kümelerine ya da kendileri

nasıl görünürlerse dünyadan, tıpkı öyle, bir bulutlu

ışık noktasıdır gözlerinde.

İşte o zaman, ey insanoğlu,

acımamak elde mi senin hâline? 

Anımsadıkça yeryüzündeki durumunu 

-şu anda bastığım bu toprak tanığıdır bunun- 

ve evrenin kralı, son ereği olarak yaratılmış 

olduğuna inandığını; dahası, adına dünya 

dediğimiz bu karanlık kum tanesinin üzerinde, 

evreni yaratanların, senin aşkına, gökten inip 

gelerek, benzerlerinle seve seve 

söyleştiklerini düşlemekten nasıl 

bir mutluluk duyduğunu; sanki tüm çağları, 

bilgi ve uygarlıkta sollayan;

alay konusu olmuş boş lafları yeniden 

gündeme getiren ve bilge kişileri küçümseyen 

çağımızı düşündükçe; sana karşı, ey mutsuz 

ölümlü, hangi duygu, hangi düşünceyi 

besleyeceğimi kestiremiyorum. Gülsem mi 

yoksa ağlasam mı hâline bilemiyorum.

Nasıl ki sonbaharın ilerlemiş

günlerinde küçük bir elma düşer dalından,
hiçbir zorlama olmadan, artık yeterince 

olgunlaştığı için, bir küme 

karıncanın yumuşak toprakta oyduğu, 

büyük bir emek ürününün, sıcak 

yuvalarının üstüne; nasıl ki bu düşen 

elma bir anda ezer, yok eder ve 

gömer toprağa bu çalışkan 

hayvancıkların alın teri, göz nuru olan, 

geleceği düşünerek tüm yaz çalışıp, 

neredeyse yarışarak topladıkları servet 

ve varlıklarını; öyle yağar insanların 

tepelerine volkanik dağın gümbürdeyen 

karnından koparak gökyüzünün

 derinliklerine ulaşan kaynar sularla 

karışık simsiyah bir taş ve kül yağmuru da 

ya da erimiş taş ve madenlerin, ateş gibi 

kum tanelerinin oluşturduğu gürleyerek akan 

taşkın bir nehir iner öfkeyle dağın 

yamacından, geçer otların arasından; 

birbirine katar her şeyi birkaç dakika içinde, 

altüst eder, gömer çamurlara 

dalgaların yaladığı kentleri uzaktaki kıyıda. 

Şimdi burada, bu kentlerin üzerinde keçiler 

otluyor; yeni yeni binalar yükselir 

karşı tarafta; gömülü kentler temel 

oluşturuyor yenilere; yerde yatan kentin

duvarları sanki görkemli dağın ayakları 

altında. 

Yoktur bir ayrıcalığı insanın 

Doğa’nın gözünde; fazla özen göstermez insana 

ya da ilgi karıncaya gösterdiğinden fazlasını; 

ve eğer ilkindeki kıyım daha enderse, 

yoktur bir başka nedeni; çünkü daha az 

çoğalmaktadır insan soyu ötekine kıyasla.

Aradan tam bin sekiz yüz yıl geçti, 

yok olalı o kalabalık kentler 

ateşin altında kalarak; 

bağında çalışan köylü

bin güçlükle işler küle dönmüş 

ölü toprağı ve diker kuşkulu 

bakışlarını öldüren zirveye; 

hiç değişmemiştir korku saçan yüzü;

tehdit eder yok etmekle onu, 

varını, yoğunu ve çocuklarını.

Ve köy yerindeki yoksul evinin 

damından, uykusuz gecelerinde 

sık sık sıçrar yatağından ve 

arar bulur yolunu, karanlıkta 

gözleriyle, o korkunç lavların, 

dağın bitip tükenmeyen 

bağrındaki kaynaktan 

koparak kumlu eteklerine 

dökülen ve Capri sularını,

Napoli Limam’nı, Mergellina’yı 

ışığa boğan. Ve eğer görürse 

lavların yaklaştığım ya da 

fokurdadığını, evindeki kuyunun 

sularının, uyandırır karısını, 

çocuklarını; kapar kapabildiği kadar 

eşyasından ve kaçar; izler uzaktan 

doğup büyüdüğü evini

ve küçücük tarlasını, açlığa karşı

tek çaresi; kurbanı olmuştur 

bu küçücük tarla çıtırdaya çıtırdaya 

aşağı inen ve üzerinde yayılıp 

süresiz çöreklenen insafsız lavların.

Günyüzüne çıkıyor yere gömülü 

Pompei, uzun süre unutulup kalmıştır 

toprak altında; ya açgözlülük 

ya da acıma duygusu sonunda, tıpkı bir iskelet 

gibidir, çıkarken günışığına.

Issız meydanda kesik başlı sütunlar 

arasında dimdik durmuş, oradan geçen yolcu, 

izler uzun uzun çift hörgüçlü sırtını dağın 

ve dumanı tüten ağzını; 

sağa sola serpilmiş harabelerin tepesinde 

yumruk gibi duran.

Issız gecenin dehşetinde boş tiyatrolarda 

yıkılmış tapınaklarda; yarasanın 

yavrularını barındırdığı yıkık dökük evlerde; 

tıpkı boş saraylarda dolaşan 

uğursuz ve kasvetli meşaleler gibi 

parıltısı vardır ölüm saçan lavların; 

etrafı kızıla boyayan çepeçevre 

gecenin karanlığında uzaktan.

Habersizdir Doğa insandan, insanın

antik adını verdiği ve torunların

atalarının ardından geldiği çağlardan,

her an, her an diridir; yürür sürekli ve

dahası, öylesine uzun bir yoldadır ki

yürümez, durur sanki. Krallıklar

çöker; toplumlar ve diller bu arada gelip geçer;

olmaz ayırdında Doğa hiçbirinin;

ama gene de ölümsüz olmakla övünür insan.

Ve sen kokulu çiçeklerinle süslüyorsun 

bu çorak toprakları, ey yumuşak başlı 

katırtırnağı! Sen de boyun eğeceksin

çok geçmeden yer altından gelen ateşin 

acımasızlığına; dönecek bir gün o, tanıdığı 

yerlere, serecek açgözlü örtüsünü 

senin yumuşak dallarının üstüne.

Eğeceksin masum başım ölümün 

ağırlığı önünde; direnemeden.

Eğmemiştin oysa şimdiye dek boşuna

ve alçakça yalvararak,

önünde sonunda başını eğdirtecek olana.

Ve kaldırmadın başını da çılgınca bir gururla 

yıldızlara doğup büyüdüğün ve yaşadığın 

bu topraklardan, bir rastlantı sonucuydu bu, 

istediğin için değil.

Ama daha akıllısın sen insandan 

ve daha delice

çünkü inanmıyorsun sen ölümlü soyunun 

ölümsüzlüğüne; ne yazgıdan, ne de 

yaptıkların ve hak ettiklerinden ötürü.

*

fotoğraflar:

kulube arkasındaki bir katırtırnağı'ndan