Windsor’da yer alan, geometri tasarımları ve anatomi çalışmalarıyla dolu büyükçe bir yaprağın sağ alt köşesinde küçük ve gözden kaçırılan, altı isimlik bir liste var.
loren
loren
salai
cecho
chermonese
fachino
Bunun altındaki bir maddede 9 tessci, yani dokuz kafatası yazıyor; ama bir aralıkla ayrılmış ve listenin bir parçası gibi görünmüyor. Geometrik içeriği ve göndermelerine bakılarak yaprağın 1509 tarihini taşıdığı söylenebilir.
Altı isimden dördü kolayca anlaşılıyor. Salai’yi tanıyoruz. Cecho ya da Cecco (Francesco için yaygın bir küçültme) Melzi’dır. iki Lorens’ten biri 1505 yılında Leonardo’nun Floransa’daki atölyesine katılmış ve 1507 yılında annesine mektup yazmış olan kişi. Ve listedeki son isim gerçekte bir isim değil, sadece hamal (facchino), buna göre bir yolculuk hazırlığı olmalı ve bu altı kişilik topluluk Leonardo’ya eşlik edecek, yolculukta onun eline bakacak. Bunun makul bir bağlamı Leonardo’nun Pavia’ya 1509 sonlarında ya da 1510 başlarında, Marcantonio della Torre’nin anatomi derslerine katılmak üzere yapacağı yolculuk olabilir: yolculuk maiyetiyle birlikte kapsamlı bir ziyaret.
Diğer iki isim sır dolu. İkinci Loren ya da Lorenzo’nun kim olduğuyla ilgili en ufak fikrim yok, ama asıl ilgimi çeken Chermonese. Bunun Leonardo’nun telaffuzuyla Cremonalı, yani çoktandır müzik aletleri yapımında ün salmış olan, Cremona adlı kuzey İtalya kentinin bir yerlisi olduğuna kuşku yok. Aynı telaffuzu 1499 tarihli, Milano’da yazılmış bir notta da görüyoruz, burada Leonardo di Antonio Mainardi adlı Cremona matematikçisine gönderme yaparak, “Leonardo Chermonese’nin eserlerini almayı” hatırlatıyor.
Bu liste karalamasına bakılırsa, 1509 yılında Leonardo’nun maiyetinde Cremona’dan biri var. Bu kişi altı isimlik bir listede yer alıyor, ama diğerlerinden bir yönden ayrı tutulabilir: bu bir kadın. Burada, kanımca, Cremona adlı, Leonardo’nun tanımlanması güç bir şekilde bağlantılı olduğu gizemli bir kadınla karşı karşıyayız.
Le Cremona Leonardo’nun hikâyesine yakın bir tarihte katıldı. 1982 yılına dek onunla ilgili hiçbir şey bilinmiyordu, o yıl on dokuzuncu yüzyıl başı ressam ve eleştirmeni Giuseppe Bossi’nin Roberto Paolo Ciardi tarafından yayına hazırlanmış güzel, yeni bir edisyonu yayımlandı. Bossi Leonardo’nun ciddi bir hayranıydı ve Son Akşam Yemeği'nin tam boy bir kopyasının dışında, daha sonraki restoratörler için kanıt olarak hizmet eden bazı ayrıntılı çizimlere de sahipti. Ona iftira atanlar da oldu (bunlar arasında, onu “burada büyük adam yerine konulan şişko şöhretlerden biri” olarak aşağılayan Stendhal de vardı) ama Leonardo uzmanları tarafından Son Akşam Temeği üzerine yazdığı monograf (1810) ve o zamanlar Norfolk’ta bulunan orijinale değil, Napoli’de kendisinin bulduğu tam bir kopyaya dayanan, ilk Codex Leicester edisyonlarından biri için büyük saygı görmektedir. Ona ait transkripsiyon artık Weimar’daki Grand-Ducal Kütüphanesi’nde bulunuyor; Bossi’nin 1815 yılındaki erken ölümünün ardından, Goethe’nin tavsiyesiyle satın alınmıştı. Ciardi’nin Bossi’nin yazıları için hazırladığı yeni edisyon daha önce bilinmeyen, aralarında daha önce hiç basılmamış, sanatta tutkuların temsili üzerine bir denemenin taslağının da yer aldığı elyazmalarını içeriyordu. Bu denemede Bossi sık sık Leonardo’ya, onun Son Akşam Yemeğinde tutkuları ustaca tasvir etmiş olmasına atıfta bulunarak değiniyor, ve sonra, tutkuları gerektiği şekilde temsil etmek için onları bizzat yaşamış olmak gerektiği gibi bir fikir geliştirerek, şöyle diyor:
Leonardo'nun ... hayatın hazlarına düşkün olduğu onun Cremona adlı bir metres için yazdığı bir notu sayesinde, elime yetkili bir kaynaktan ulaşmış olan bir notu sayesinde kanıtlanmış oldu. Yoksa onun uzun zaman uygulamasını yaparak, insani zayıflıklarla biraz haşır neşir olmadan, insan doğasını, bu doğayı temsil edecek kadar derinden anlamış olması mümkün olmayacaktı.
İşte bu, tout court. Ne yazık ki Bossi bu “notu” ona ulaştıran “yetkili kaynağın” adını vermedi. Bilgisinin kesin olduğundan emin olamayız, ama onun Leonardo konusunda oldukça bilgili olduğuna, kaybolduğundan beri ilk kez elyazmalarına ulaşabilmiş olduğuna kuşku yok. Kaynağının Carlo Amoretti, Leonardo’nun dağınık kâğıtlarının kopyalarını çıkarmış olan Ambrosialı kütüphaneci olması mümkün. Ya da belki Bossi’yle Napoli’de, o Codex Leicester kopyasını bulduğu ve Ambrosia’daki malzemeden alıntılar içeren bir on yedinci yüzyıl koleksiyonu olan “Ambrosia Kopyası’nın bir değişkesini kopyaladığı yerde bir şey göstermişlerdi.
“Metres” anlam açısından birçok gölgeler içeren bir sıfattı, ama Bossi aslında bir fahişeyi kastetmektedir. 1511-18 Roma nüfus sayımında, cortesane şöyle bir azalan saygıdeğerlik düzeninde yer almaktadır: cortesane honeste, cortesane putnne, cortene da candella e da luvne ve cortesane da minör sorte. En yüksek seviyedeki “dürüst” metresler, zengin ve güçlü kimselerin metresi olan güzel ve başarılı kadınlardı; “orospu” (putane) metresler şehrin sokak gezginleri ve genelev sakinleriydi; “mumun” ve “ışığın” metresleri geleneksel olarak mum yapıcılarıyla satıcılarının evlerinde kalırdı, karanlıktan sonra faal olan dükkanlarda bulunurlardı; ve hepsinin de altında “daha düşük türden” yoksul işçi kızlar vardı. Bu sayımda Maria Creese adlı iki metres yer almaktadır; Leonardo’nun kendisi sayım dönemi sırasında Roma’da bulunduğundan, bunlardan birinin Cremona olması olanaksız değil. (Leonardo’nun kendisi de kuşkusuz sayım kayıtlarında yer almış olmalıdır, ama bu sayım eksik: belgelerin yarısı kayıp.)
Ressamların bazen model olarak fahişeleri kullanmış olduğu bilinen bir şey. Romalı metres Filide Melandrone Caravaggio’nun resimlerinde sıkça görülür. La Cremona bir model miydi? Tekrar Windsor’daki o daha sonraya ait harika çalışmalara bakıyoruz. Yaklaşık 1504’e ait ilk Leda çizimlerinden çok farklılar üslup olarak farklılar, ama aynı zamanda, artık Leda’nın yüzü olarak belirlenen ve günümüze ulaşan bütün resimlerde yakın bir şekilde yankılanan belli bir yüze sahip olmaları yüzünden de farklıdırlar. Kadının ayrıntılı bir şekilde örülmüş olan, resimlerde de görülen saçı, metreslere has bir üsluptu - örneğin Aretino’nun I xvi modisine (On Altı Pozisyon) bakın. Bu daha sonraki Leda çizimlerinin kabul edilen tarihi 1508-9’dur, bu tam da Leonardo’nun maiyetinde gizemli Chermonalının belirdiği zamandır. Leda'nın baştan çıkarıcı tam cepheden çıplaklığı, Leonardo’nun tasvir ettiği tutkuları öğrenmek için bir kadının “hazlarının” tadını çıkardığını söylerken aklında olan şey olmalı.
Ve Leonardo’nun onu bulduğu adres de elimizde olabilir, çünkü Windsor’daki büyük bir anotomi yaprağının sağ alt köşesine şu bulmacamsı not düşülmüştür: “/emine di messer iacomo alfeo elleda ne fahri.” Bilinmeyen elleda sözcüğünün makul tek yorumu bunun iki sözcük olmasıdır (e Leda), böylece, bu kısa notu tam bir cümleye çevirirsek, “Messer Giacomo Alfeo’nun Fabbri’deki kadınları arasında Leda var” cümlesini elde ederiz. Alfeo belki de Leonardo’nun dostu Bellincioni’yle küfürlü sone alışverişi yapan “Messer Iacopo Alfei”yle aynı kişidir; bu onur bir şövalye ya da avukata aittir: refah sahibi bir topluluk kişisi. Fabbri, Milano’nun çevresinde, küçük şehir kapısının yakınındaki, Pustarla dei Fabbri (Demircilerin Kapısı) olarak bilinen bir bölgeydi. Pedretti anılan feminenin Alfeo’nun kızları olduğunu öne sürüyor, ama bu sözcük daha çok değilse de aynı ölçüde hizmetçi kadınlar ya da metresler için de kullanılıyor. Ayrıca yaprak yaklaşık 1508-9 tarihli. Ayakta duran bir dişinin büyük anatomi çalışmasını içeriyor; dış hatlar aktarma için delinmiş, ve gerçekten de bir başka Windsor yaprağına aktarıldığı görülüyor; Chermonese adını taşıyan yaprağa.
Bu imalar Bossi’nin “Cremona adlı metres” için yazdığı umutlandırıcı bir yaşamöyküsü parçası oluşturuyor sanki. Milano’daki Giacomo ya da Jacopo Alfei’nin evinde tutulan bir kadındı; Leonardo tarafından Leda modeli olarak kullanılmıştı; onun maiyetinin bir parçası oldu ve 1509 yılında Pavia’ya giderken Leonardo’nun maiyet listesinde yer alıyordu. Windsor’daki daha az bilinen, büyük olasılıkla bir öğrencinin yapmış olduğu eskiz, bir eli sağ göğsünü avuçlamış, diğeri cinsel organını örten genç, yarı çıplak bir genç kadını sergiliyor. (En azından bu resmin okumalarından biri: çizim onun sol bacağının ayrı bir çalışmasıyla karışıyor, o yüzden asıl niyetin ne olduğundan emin olmak güç.) Yaprakta ayrıca yaklaşık 1508-9 tarihli anatomi çalışmaları var ve bu Cremona’nın muhtemel bir başka görüntüsü olabilir. Burada, Mona Lisa'yı az çok hatırlatan bir poza sahip çıplak göğüslü bir kadını gösteren ve “çıplak Gioconda” başlığının altında yer alan gizemli resim topluluğuna doğru kayıyoruz. Günümüze ulaşan örneklerin hiçbiri Leonardo’ya ait değil ama bunların en iyisi, Mona Vanna (Ermitaj) adıyla bilineni makul bir şekilde Salai’ye atfedilmiştir. Açıkça Mona Lisa'yı alıntılıyor (sandalye, avlu, uzaklardaki dağ manzaraları), ama kadının yüzü ve örgülü saçı Leda'ya daha yakın. Artık Bergamo’daki Accademia Carrara’da bulunan bir değişkesi 1664 yılında Milano’da, “bir fahişe olduğu sanılan bir kadının” Leonardo tarafından yapılmış portresi olarak kataloglanmıştı.
 |
| Monna_Vanna Nude Mona Lisa by Salai (Gian Giacomo Caprotti) |
Bossi’nin Le Germona’ya anıştırması Leonardo’nun onunla cinsel ilişkiye girdiğini öne sürüyor; aslında, Leonardo’nun “hayatın hazlarını sevdiğini” “kanıtlayan” bir notta bunu söylemiş olduğunu öne sürüyor. Leonardo’nun cinsellikle ilgili tuhaf ve biraz mat bir cümle yazması bu döneme rastlar:
“Erkek kadının onun şehvet taleplerine eğilimli olup olmadığını bilmek istiyor, ve eğilimli olduğunu ve kadının ona karşı bir arzusu olduğunu anlayınca da, talebini dile getiriyor ve arzusunu eyleme sokuyor; eğer bunu itiraf etmezse bunu öğrenemez ve itiraf edince de siker."
“Confessando fotte” - gerçekten bu ifadeyi çevirmenin başka yolu yok. Elyazmalarında fottere sözcüğünü ilk kez kullanıyor. Edepsizlik olarak düşünülmemeli, ama basit bir günlük dil samimiyeti olarak açıklanamaz. Sert bir şekilde duygudaş ve fiziksel bir sözcüğü başka yerde kullandığı daha tatlı seçeneklerin yerine kullanıyor (usare con, fare il coito, vb.); ani fizikselliği cümlenin merkez temasını dışavuruyor; bu tema, cinsel arzunun belirsiz bir sorgulama merakıyla (kadın ister mi istemez mi?) başladığı ve sadece soruyu sormakla, arzuyu dilsel olarak “itiraf etmekle” birlikte aceleci bir şekilde eylemin kendisine yöneldiği düşüncesiymiş gibi görünüyor. Bu küçük meditasyon kısmen özyaşamöyküsel mi?
Yaklaşık 1510 tarihli bir anatomi yaprağında başka bir ilginç yorum var:
“Cinsel birleşme eylemi ve buna katılan beden parçaları öylesine çirkindir ki, yüzlerin güzelliği ve âşıkların birbirine düşkünlüğü, ve dizginlenmiş arzu olmasa, doğa insan türünden yoksun kalırdı.”
Dil yine olanları sergiliyor: aralarındaki güzellik ve arzu (özellikle de dizginlenmiş (frenata) bir arzu) heteroseksüel aşkın içkin “brüttura”sına galip gelir. Bu yorumlar Bossi’nin değindiği o belirsiz nota belli bir güvenilirlik sağlıyor.
Yaşamöyküsü yazarının görevi romantik olmaktan çok kuşkucu olmaktır, ama Leonardo’nun, yaklaşık elli yedi yaşında, dingin hatları ve eğimli bedeni Leda için ve belki de “Çıplak Gioconda”nın kayıp orijinali için model olmuş, genç güzel bir fahişeyle bir tür ilişkiye ya da yakınlığa girdiği fikrini kabul etmekte güçlük çekmiyorum. Bu onun cinsel hayatında tümüyle yeni bir sayfa olabilir, ya da onun eşcinselliği konusunun dogmalaştırılmaması gerektiğini gösteriyor da olabilir. Leonardo kadınlarla birçok ilişkiye girmişti. Resimlerinin büyük kısmı kadınlara ait ve belli bir fiziksel yakınlık hissi, resmin yapılışı sırasında paylaşılan anların atmosferini barındırıyorlar. Ginevra de’ Benci, Cecilia Gallerani ya da Lise del Giocondo’yla (ve onun Madonnaları için modellik yapan sayısız bütün diğer kız ve kadınlarla) olan ilişkileri bu resimlerde yer alır. Alışkanlığı ve tercihi ne olursa olsun, bilgiyi yurdu kılmış olan bu “deneyim müridinin”, en azından hayatında bir kere olsun, bir kadının cinsel bilgisini kendinden esirgediğine inanmak güç. Bossi’nin Le Cremona’yı anmasının mantığı aslında budur, bu da Leonardo’nun onu anmasına en çok yaklaştığımız yer: bu kadın ona hayata dair anlayışının tamamlanmasını sağlayan o heteroseksüel “hazları” öğretmiştir; bu beklenmedik sonbahar coup de foudre'siyle bu adam kendine yararlı olacak şekilde “insani zayıflıklarla haşır neşir olmuştu.”
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder