Leonardo'nun "arka oyunu"

— SALTARELLI OLAYI —

Nisan 1476 başlarında, şehrin çeşitli yerlerine ilan asma amacıyla yerleştirilmiş, tamburi (davullar) ya da, daha pitoresk bir şekilde, bucci della verita (hakikat delikleri) adıyla bilinen muhafazalardan birine anonim bir ilan yapıştırıldı. Bu belgenin noter onayından geçmiş bir kopyası, aslında Floransa’nın gece bekçileri olan, ama ahlak bekçisi de denebilecek olan Ufficialli di Notte, yani Gece Bekçileri ve Manastır Ahlağının Koruyucularının arşivinde bulunmaktadır. Bu belgede şunlar yazar:

Signoria’nın görevlilerine: Burada Giovanni Saltarelli’nin kardeşi olan Jacobo Saltarelli’nin, onunla birlikte Vacchereccia’daki, buco’nun hemen karşısında bulunan kuyumcu dükkânında yaşadığına tanıklık ediyorum; siyah giyiniyor, yaklaşık on yedi yaşında. Bu Jacopo bir sürü ahlaksızca iş yapıyor ve ondan bu tür günahkârca işler isteyenleri tatmin ediyor. Bu yolla bir sürü şey yapıyor, yani çok yakından bildiğim düzinelerce insana bu tür hizmetler sağladı ve şimdi bunların bir kısmının adını veriyorum. Bu erkekler bahsettiğim Jacobo’yu iğfal etti ve buna yemin ederim.

Haberi veren, Jacobo’nun eş ya da müşterilerinden dördünün adını veriyor. İsimler şunlar:

- Bartolomeo di Pasquino, kuyumcu, Vacchereccia’da yaşıyor

- Lionardo di Ser Piero da Vinci, Andrea del Verrocchio’yla kalıyor

- Yelekçi Baccino, Orsanmichele’de, Cierchi’nin loggia’sına açılan iki büyük yün kırpma dükkânının olduğu sokakta yaşıyor; yeni bir yelek dükkânı açtı

- Lionardo Tornabuoni, diğer adıyla “II Teri,” siyah giyiyor

Bu dört ismin karşısında, “absoluti cum conditionc ut retamburentur” yazmaktadır. Bu onların başka soruşturmalar talep edebileceğini ve çağrıldıkları zaman mahkemeye çıkmaya mecbur olduklarını belirtiyor. İki ay sonra, 7 Haziran’da bunu yaptılar. Onlara karşı açılan dava resmen düşmüş görünüyor.

Bu hayli çarpıcı belge ilk kez 1896 yılında yayınlandı, ama kesinlikle o tarihten önce de biliniyor olmalıydı. Gaetano Milanesi, 1879 yılında hazırladığı Vasari edisyonunun dördüncü cildinde Leonardo’ya açılmış “bazı davalardan” bahseder ama bunlanrın ne olduğunu söylemez. Jean-Paul Richter ve Gustavo Uzielli de aynı şekilde belirsiz bir suçtan bahsetmektedir: Uzielli bunu “kötü niyetli bir söylenti” olarak adlandırır. Denuncia sonunda, Nino Smiraglia Scognamiglio tarafından yayınlandığında, Leonardo’nun bu konuda “kuşkunun ötesinde” olduğunu ve “doğanın yasalarına karşı herhangi bir aşk biçimine yabancı olduğunu” söylemeye çabalıyordu.

Freud’dan ve bunun ardından gelen Giuseppina Fumalı’nin Eros e Leonardo'su gibi incelemelerden bu yana, bu ilk reddetme dönemi tuhaf görünüyor. Artık Leonardo’nun eşcinsel olduğu yaygın bir kabul görüyor. Onun ilk yaşamöyküsü yazarlarından en azından biri, Giovanni Paolo Lomazzo bu konuda açıktır: yaklaşık 1564 tarihli Sogni e raggionamenti'si Leonardo ile Phidias, antik çağın büyük heykeltıraşı arasındaki diyaloğu hayal ediyor. Phidias Leonardo’ya “sevdiği öğrencilerinden” birini soruyor:

PHİDİAS: Floransalıların çok sevdiği o “arka taraf oyununu” onunla oynadın mı?

LEONARDO: Defalarca! Onun özellikle on beş yaşlarındayken, çok alımlı bir delikanlı olduğunu bilmelisin.

PHİDİAS: Bunu söylemeye utanmıyor musun?

LEONARDO: Hayır! Neden utanacakmışım? Saygıdeğer erkekler arasında bundan daha büyük bir gurur kaynağı yoktur...

Salai

Lomazzo özellikle Leonardo’nun Milanolu öğrenci, “Salai” olarak tanınan, Giacomo Caprotti’yle ilişkisini kastetmektedir. Vasari daha ketumdur, ama Salai’yi anlatırken büyük olasılıkla aynı fikrin izini sürer:

“Aşırı güzel ve alımlıydı, Leonardo’nun hayran olduğu hoş, bukleli saçları vardı.” 

Vasari’nin kullandığı sıfat (vaffo: alımlı, hoş, çekici) büyük olasılıkla kadınsılık tonu barındırır. Diğer delikanlılar da eşcinselliği düşündüren bağlamlarda görülür - Paolo adlı bir çırak; Fioravanti adlı bir delikanlı: bunlarla sonra karşılaşacağız. Leonardo’nun eskiz defterlerindeki erkek nülerinin sayıca fazlalığı geleneksel bir şey olsa da, bu çizimlerin bazısı açıkça homoerotiktir.

Belirgin bir örnek, apaçık bir ereksiyon içeren, Angelo incarnato'dur. 

Angelo incarnato

Bu çizim de Louvre’daki, büyük olasılıkla son resmi olan Aziz Yahya’yla ilişkilidir: androjen görünümlü, Salai’de “hayran olduğu” ve 1470’li yılların başına ait ilk stüdyo resimlerinden başlayarak eserlerinin bir değişmezi haline gelen o dökümlü buklelere sahip bir delikanlının insanın içini eriten şiirsel bir çalışması.

Leonardo da Vinci (Salai) as St. John the Baptist 1513 - 1516

Leonardo’nun cinselliğini, ışıltılı genç melek ve androjinlerin bu şiirsel, pitoresk havasında tutmak isteyenler de olabilir, ama Codex Arundel’in 44. folyosu gibi belgelere bakmaları gerekir: bu folyoda penis için kaba saba bir terim olan, cazzo sözcüğünün nükteli çeşitlemelerini içeren bir tür sözlük listesi vardır. Ya da Forster defterlerinde yer alan, Carlo Pedretti’nin II cazzo in corso (Koşan Sik) lakabını taktığı çizim;

 ya da Codex Atlanticus’taki bir fragmanın kısa süre önce keşfedilmiş sol sayfası: bu sayfada iki fallus görünmektedir ve eklenmiş iki bacakla çizgi film hayvanı gibi görünürler, birisi “burnuyla,” üzerine “Salai” adı karalanmış bir çember ya da deliği kurcalamaktadır. Diğer graffito Leonardo’ya ait değildir, ama öğrenci ve çırakları arasında mizah sayılan şeyin ne olduğunu gösterir.

Bütün bunlar, sonuçta, bir yorum sorunudur. Günümüzün birçok Leonardo öğrencisi gibi ben de onun eşcinsel olduğu yorumunu yapıyorum - ama daha sonra ele alacağım, tam anlamıyla öyle olmadığını gösteren bazı ilginç kanıtlar bulunmaktadır. 1476 yılında ona yöneltilen suçlama akla yatkındır, ama bu doğru olduğu anlamına gelmez.

Quattrocento Floransa’sında gey olmak ne demekti? Muhtemelen, yanıt karmaşık ve muğlak olacaktır. Bir yandan, Lomazzo’nun diyaloğunun da gösterdiği gibi, eşcinsellik yaygındı, oğlancılığın “arka taraf oyunu” özellikle Floransa’yla birlikte anılmaktadır; hatta Almanlar oğlancı anlamında Florenzer (Floransalı) sözcüğünü kullanıyorlardı. Medici çevresinde, eşcinsellik açık bir şekilde hoş görülüyordu: heykeltıraş Donatello, şair Poliziano, bankacı Filippo Strozzi, hepsinin gey olduğu bilinmektedir. Botticelli de öyle olmakla ünlüydü ve Leonardo gibi anonim bir denuncia konusu olmuştu; ve diğer gey sanatçılar arasında Michelangelo ve Benvenuto Celini vardı. Bu sonuncu anlaşılan ayrım yapmıyordu: özyaşamöyküsünde heteroseksüel zaferlerini zevkle anlatmaktadır,
ama 1523 yılında, Giovanni Rigogli adından biriyle “edepsiz işler” yapmaktan dolayı Floransa mahkemelerine ceza ödemiş olduğu bir gerçektir. Heykeltıraş Bandinelli tarafından “rezil bir oğlancı” olmakla suçlanan Celini, gösterişli bir tavırla,

“Tanrı’nın bana böyle bir sanatı nasıl icra edebileceğini öğretmiş olmasını dilerdim, çünkü Jüpiter’in cennette bunu Ganymede’yle yaptığını okuyoruz, ayrıca yeryüzünde bu en büyük imparator ve krallar tarafından uygulanıyor,” 

demişti. Bu, alaycı bir şekilde de olsa, Lomazzo’nun Leonardo’yla yaptığı diyalogda öne sürdüğü fikirle örtüşüyor: eşcinsellik “saygıdeğer erkekler” arasında “bir gurur kaynağıdır.”

Bir başka etken de Floransa’daki Platonculuk çılgınlığıdır. Platon’un erkeklerle oğlanlar arasındaki aşk ideali ünlüdür; Ficino’nun De amore’sinde bununla ilgili birçok şey var ve Ficino bunun iffet ve cinsellik dışı olduğunu belirtse de, “Platoncu” ya da “Sokratesçi” aşk fikirlerinin eşcinselliğin moda kılıklarından biri olduğu ortadadır. Leonardo’nun Ficino çevresine yakın olduğunu görmüştük: incelikli bir erkek erotizminin canayakın havası onu çeken şeylerden biri olabilir. Bütün bunlar 1470’ler Floransa'sına yeni bir hava katmaktadır, ama ahlaksızlık avcısı Gece Bekçileri bunu kabul etmemektedir. Oğlancılık sözde temel bir suçtu, kazıkta yakılmayla cezalandırılabilirdi (ancak sadece kuramda; uygulamada bu hiç yapılmadı). Gece Mahkemesi’nin kovuşturmalarına ilişkin istatistik bir inceleme, 75 yıllık bir dönem içinde (1430-1505) 10.000’den fazla erkeğin oğlancılıkla suçlandığını gösteriyor, kaba bir ortalamayla yılda 130 kişi. Bunlardan beşte biri suçlu bulunmuştu. Birkaçı idam edildi; diğerleri sürüldü, damgalandı, para cezasına çarptırıldı ya da halk önünde küçük düşürüldü.

 Yani 1476 yılında Leonardo’ya yöneltilen suçlar her açıdan sıradan suçlardı ve hiçbir şekilde ehemmiyetsiz değildi. Kesinlikle tutuklanmıştı; ağır ceza alma tehlikesi yaşıyordu. Platoncu aşkın felsefi mahmurluklarıyla Gece Mahkemesi’nin hapisaneleri arasında önemli bir düşüş var. Dahası, kovuşturma sofi çoğunluk arasında daha genel bir horgörünün başka bir ucuydu. Herkes inananları Santa Croce’nin zeminine tükürüp “Al fuocol Bruciate tutti i sodomiti!” (“Ateşe! Bütün oğlancıları yakın!”) diye bağırmaya davet eden vaiz Bernardino da Siena kadar ileri gitmiyor olsa da, eşcinsellik kilise kürsülerinde ısrarla reddediliyordu. 1484 yılında olaylar daha da kötüleşti, Papa’nın bir duyurusu eşcinselleri cehennemlik olarak damgaladı: onların “sapkın rezaletleri” büyücülerin yaptığı gibi “demonlarla şehevi bilgi paylaşmanın” aynısıydı. Edebi yankısı için Dante’nin Infernö’sunda eşcinsellere layık görülen ebedi cezayı okumak mümkün. Cehennemin yedinci katında “Tanrı, Doğa ve Sanatı çiğneyenler,” sırasıyla zındıklar, oğlancılar ve tefeciler yer alır. Oğlancılar, “rezil bir topluluk” (turba efrana) ya da “rezil ayaktakımı” (tigna bramd) “yakıcı bir çöp’de sonsuz bir çember çizerek gezmeye mahkûmdur. Hem çöl hem de çıkışı olmayan çember (“fenno una rota di sev: “kendilerini teker yaptılar”) kısırlık imgesidir: oğlancılık bir tabudur -“doğaya karşı suç” çünkü üretici değildir. Bu daha incelikle Dante okumasında gerçek bir huzursuzluk bulunur (vaizlerin homofobik homurtularında bu daha da yoğun görülür). Leonardo Dante’nin eserini biliyordu ve defterlerinde ondan alıntı yapar. Ayrıca Botticelli’nin İlahi Komedya için yaptığı ilüstrasyonları da biliyor olmalıydı — ilk çizimler 1470’lerin tarihini taşımaktadır; bunlara dayanan bazı gravürler Floransa’da 1481 yılında yayımlanan, Dante’nin Landino edisyonunda da yer alıyordu. Sadece 1490’ların ortalarında, Lorenzo di Pierfrancesco de’ Medici için yapılan daha sonraki dizi ulaştı elimize; ama onun fesatçılarla işkence edilen ve ebedi zincir mahkumu gibi bir çember çevresinde yürüyen çıplak eşcinseller imgesi, bize, oğlancılıktan tutuklanmış olan hassas bir delikanlının üzerine çökebilecek suçluluk ve önsezilerle ilgili bir şeyler söylemektedir.

Nisan 1476’da yetkililere teslim edilen iddianamenin arka planı böyle. Bu iddianamenin ortaya atılmasının nedeni olabilecek bir tek şey biliyoruz: Jacopo Saltarelli’nin ve onunla ilişkiye giren dört kişinin başını belaya sokmak üzere hazırlanmıştı. Bu bir suç oyunuydu, ya da oyunun ilk sahnesiydi. |

Jacopo Saltarelli kimdi? Onu suçlayan, on yedi yaşında olduğunu, Giovanni adlı bir kardeşi olduğunu, onunla birlikte yaşayıp Vacchereccia üzerindeki bir kuyumcu dükkânında çalıştığını söylüyor. Floransa catasto'larında Saltarelli’nin belli bir bölgede, Santa Croce meydanının Gonfalc Carro bölgesinde toplanmış kalabalık bir klan olduğunu görüyoruz: 1427 kayıtlarında listelenen yedi Saltarelli ailesinden, altısı buradandır. Bunların en zengini Giovanni di Renzo Saltarellı’dır, mesleği gri-mavi sincap kürkü satıcısı olarak verilmiştir. Suçlananlardan ikisi, Saltarelli ve Pasquino, Vacchereccia’da yaşayıp çalışmaktadır, (ifadeden aynı kuyumcu dükkânında mı yoksa komşu iki dükkânda mı yaşayıp çalıştıkları pek anlaşılmıyor.) İspiyoncu da bölgeden biridir, çünkü Jacopo’nun dükkânı, bıtco ya da tamburo'nun karşısında diye tarif edilmiştir, herhalde raporun asılmış olduğu buco ya da tamburo kastediliyor. Vacchereccia da Piazza delle Signoria’nın güneybatı köşesinden uzanan kısa, geniş sokaktır. Birkaç blok ötede Via dei Cimatori bulunur, suçlanan yelekçi Baccino burada yaşamaktadır. Denuncia birtakım geliş gidişlerle skandal yaratmış meraklı bir semtle birdir. Ya da belki de komşu rakiplerden biridir. Vacchereccia’daki başka bir koşumcu dükkânının sahibi sanatçı Antonio del Pollaiuolo’ydu; bu dükkânı 1480 yılı vergi iadesinde çeşitli “küçük mülkleri” arasında bildirir. Pollaiuolo’nun “ressam ve yardımcısı” olarak belirtilen Paolo di Giovanni Sogliani işletiyordu burayı. Suçlamanın Sogliani tarafindan yapıştırılmış olması mümkün olabilir mi, böylece rakip iki kuyumcu, Saltarelli ve Pasquino, ayrıca rakibi ressam Leonardo’nun başına bela açmıştır? Ticari rakipler için anonim de nuncia kullanımına başvurmak İtalyan hayatının günümüze dek ulaşmış özelliklerinden biridir.

 Eşcinselliğin işkenceleri. 
Botticelli’nin Dante’nin Infernosu için yaptığı cehennemin
 yedinci katı resimlemesinden ayrıntı.

Şaşırtıcı kişi günahkârlar listesindeki son isimdir: Leonardo Tornabuoni, ya da “Il Teri.” Adresi belirtilmemiştir, büyük olasılıkla Floransa’da herkes bir Tornabuoni’nin Palazzo Tornabuoni’de, Ponte Santa Trinita’dan yukarı uzanan geniş ve tanınmış sokakta bulunabileceğini bildiği için. Tornabuoni şehrin önde gelen ailelerinden biriydi. Medici’yle uzun zamandır süren ortaklıkları 1440’larda, Piero de’ Medici’nin Lucrezia Tornabuoni’yle evlenmesi sayesinde perçinlenmişti. Lucrezia vakanüvisler ve yorumcular tarafından çok seviliyordu: duygulu, zeki, bir şair ve işkadınıydı - bir sonraki kuşağın Ginevra de’ Medici gibi kadınlarına yolu açan yeni tür bir Floransa kadını. Lucrezia’nın kardeşi Giovanni Medici bankasının Roma şubesinin yöneticisiydi, ama aynı zamanda Medici’nin eski muhalifleri Pitti’ye, Luca Pitti’nin kızı Francesca’yla evlenmiş olması nedeniyle bağlıydı. Santa Maria Novella’daki harika Ghirlandaio fresklerini sipariş etmiş olan kişi Giovanni’ydi. Burada Ghirlandaio’nun kamerasına yakalanmış çeşitli Tornabuoni’ler görülebilir; belki Leonardo Tornabuoni de aralarındadır. Tornabuoni büyük bir aileydi ve bu Leonardo tam olarak tanımlanamadı, ama Lorenzo de’ Medici’nin annesinin bir tür akrabası olması kovuşturmalara başka bir boyut eklemiş görünüyor. Bazıları bu olayda politik bazı çekişmelerin olup olmadığını merak etti. Leonardo da Vinci, Leonardo Tornabuoni’ye ve onun aracılığıyla Medici’ye karşı yapılmış bir tür karalama kampanyasının içine mi düşmüştü? Benim Pollaiuolo’nun dükkân müdürüne karşı iftirası gibi, bu da ispatlanmamış olarak duruyor. Daha muhtemel görünen şey, Tornabuoni-Medici bağlantısının olaydan sonra bir nüfuz boyutu eklemiş olmasıdır: bazı kulaklara bazı sözler fısıldanmış, böylece olayın hemen ve gizlice halledilmesi sağlanmış olabilir. Leonardo’nun adının yanına “affedildi” yazılması, ona yönelik davaların düştüğünü gösteriyor. Bize bunlar konusunda aklandığını göstermiyor ve suçlama üstesinde Medici hamiliğindeki birinin de bulunması onu kurtaran şeyin masumiyetten çok nüfuz olmasını olası kılıyor.

İspiyoncuya göre, Jacopo Saltarelli sekse “rıza göstermektedir” ve “düzinelerce kişiye bu tür hizmetler sunmuştur.” Jacopo’nun rastgele ilişkiye giren genç bir eşcinsel olarak mı, yoksa bir erkek fahişe olarak mı sunulduğu pek açık değil. Bu ayrım belirsiz, ama önemli: Leonardo bir sevgiliyle mi görüşüyor yoksa kiralık bir oğlana mı gidiyor? Bütün olarak durum oldukça yüksek sınıfa has bir şey gibi görünüyor: Salterelli’nin kuyumcunun çırağı ya da yardımcısı olarak çalıştığı Vacchereccia iyi bir adres. Ayrıca ispiyoncuların raporlarında çok yaygın olan bir madrabazlık da var: “düzinelerce” ziyaretçi olduğu söyleniyor, ama sadece dördünün adı veriliyor. Dört sevgili bir oğlanı fahişe yapmaz, daha sonra onlardan birtakım hediyeler alıyor olsa da.

Smiraglia Scognamiglio 1896 yılında denuncide’yı ilk kez yayınladığı zaman, Leonardo’nun haksız yere suçlandığını çünkü Saltarelli’yi (masum bir şekilde) model olarak kullandığını öne sürdü. Bu oldukça makul bir şey, artık Leonardo’nun eşcinsel olduğu gerçeğini kabul etsek de sanatçı-model ilişkisini bir aklama değil, bir bağlam olarak düşünebiliriz. Jacopo’nun Leonardo’ya sanatçı modeli olarak hizmet vermiş olma olasılığı, Leonardo’nun Codex Atlanticus’a yazıp sonra da karaladığı, şifreli bir notla güçlenmektedir. Yaprak 1505 yakınlarına tarihlenebilir ve Leonardo’nun yazdığı sözcükler şöyledir:

 “Ben bir çocuk İsa yaptığım zaman beni hapse koydunuz, ve eğer Onu büyümüş olarak gösterirsem bana daha da kötüsünü yaparsınız.”

Bunu yorumlamak zor ama bir açıdan çocuk İsa’nın Jacopo’nun model olarak poz verdiği bir resim olduğu şeklinde okunabilir; Jacopo eşcinsel olarak ilan edildiği zaman bu Kilise yetkilileriyle sorun yaratmış olabilir; ve artık “büyümüş” İsa’yı gösteren bir resim ya da heykel çevresinde de benzer sorunlar ortaya çıkmış olabilir. Leonardo’nun “çocuk İsa” olarak betimlenebilecek bilinen tek eseri, 1470’lere tarihlenen Genç İsa’nın terracotta başıdır. Uzun saçlı ve gözlerini yere eğmiş olan bu kişi ve (Giovanni Paolo Lomazzo’nun sözleriyle) “gençliğin sevecenliği de sayılabilecek olan, ama aynı zamanda tuhaf görünen” o “hava” Jacopo’ya mı aittir?

Olası bir Jacopo imgesi olarak beni etkileyen bir başka delikanlı da New York’ta, Pierpont Morgan Library’deki bir çizimde görülüyor. Bu kesinlikle Verrocchio çevresinden gelen bir çizimdir ve hem Verrocchio hem de Leonardo’ya atfedilmiştir. Çok hoş, yuvarlak yüzlü, kalın hileli saçları olan bir genci gösterir; dolgun dudakları, gevşek bir şekilde kapanmış gözleriyle birlikte, ona için için yanan bir görünüm ve genel bir kibirli özgüven havası veren hafif somurtkanlığındadır. Üçte bir profilden yapılmış çizim, Leonardo’nun Müjde'sindeki Bakire’yle tuhaf bir yakınlığa sahiptir, homoerotizmle Genç İsa gibi kutsal konular arasında görülenle aynı rahatsız edici yakınlığı uyandırır insanda. Berlin’deki bir Verrocchio çizimi de olasılıkla aynı modeli göstermektedir. Bu da bir zamanlar, adı sağ dip köşede sanatkârane bir elyazısıyla yazılmış olan Leonardo'ya atfedilmişti. Aktarılmak üzere iğneyle delinmiş ve 1476 yılında sipariş edilen Fortaguerri anıtındaki meleklerden biri için yapılmış bir ilk çalışma olabilir. Her koşulda, Via Ghibellina sanatçıları için çalışan hoş genç modellerden biridir ve eğer bazı “günahkâr şeyler” önerilirse kabul edecek gibi görünmektedir.

Genç bir adamın portresi, yakl. 1475. Verrochio'nun atölyesinden

Leonardo’nun çocuk İsa’yla ilgili bulmacamsı yorumunun Saltarelli olayına gönderme yaptığı fikri, 1476 denuncia'sının bir hapse atılmaya yol açmayacağını da öne sürer. Büyük olasılıkla kısa sürmüştür; (belki sadece Gece Bekçileri tarafından tutuklanıp gözaltına alınmadır) ama bir iz bırakmış olmalı. Leonardo’nun hapisten serbest bırakılan insanları çizip betimlediği bazı tuhaf aygıtlara bir anlam katar. Bunlar Codex Atlanticus’ta yer almaktadır: bir pencerenin demir parmaklıklarını sökmek için bir makine ve “hapisane kapısını içerden açmak” başlıklı başka bir tane. Yaklaşık 1480’li yıllara tarihlenirler. Leonardo’nun ilk icatları arasındadır bunlar ve belki de 1476 yılında yaşadığı ve otuz yıl sonra hâlâ hatırladığı bu tutukluluğuyla ilişkilidirler: “beni hapse koydunuz.” Özgürlük, diye yazmıştı Leonardo bir seferinde, “Doğa’nın en büyük armağanıdır” ve Leonardo hakkında bildiğimiz her şey herhangi bir kapatılma türünün (fiziksel, mesleki, entelektüel ve aslında duygusal) ona sıkıcı geldiğini düşündürür.

Saltarelli olayı, Leonardo’nun Floransa’da geçen ilk yıllarındaki eşcinselliğine dair ilk imadır ama tek ima değildir. Uffizi’deki bir çizim ve şemalar yaprağında bulunan şifreli (şifreli çünkü kısmen okunmaz halde) bir not daha var. Çizimler arasında bir çift baş var, bunlardan biri bir ilk dönem otoportre sayılabilir. Yazı Leonardo’nun erken dönem “noter” elinden çıkmadır, kıvrık, süslemeci büklümlerle doludur; bazı yerleri sanki yeni bir kalemi çiziktiriyormuş, deniyormuş gibi görünür. Yaprağın tepesine Leonardo, Floransa’da şayan, Fioravanti di Domenico adlı bir delikanlıyla ilgili bir şeyler yazmıştır. Bu yazıyı okumak güçtür, hele kâğıdın sol üst kısımda kıvrıldığı yerde tam anlamıyla olanaksızdır. J.-P. Richter 1880’Ierde bu satırları şöyle yorumlamış:

Fioravanti di domenicho j[n] Firenze e co[m]pere Amantissimo quant’e mio...

Bunu “Floransa’daki Fiovaranti di Domenico benim sevgili dostumdur, [kardeşim] sayılır” şeklinde çevirir; “kardeşim” kısmı ikinci satırın sonundaki anlaşılmaz karalamayla birleşmiştir. 1913 tarihli Leonardo incelemesinde, Jens Thiis farklı bir okuma sundu:

Fioravanti di domenicho jfnj Firenze e che aparve Amantissimo quanto mi e una vergine che io ami

Bu da bize,

“Floransa’daki Fioravanti di Domenico bana karşı çok sevgiyle yaklaşan biri, benim de sevebileceğim bir bakir.” 

Carlo Pedretti, Richter’in okumasını yeğler, ama ikinci satırda “mio”nun yanında sadece “bir anlamı olmayan kaligrafik karalamalar” görür. Thiis’in burada gördüğünü öne sürdüğü bütün kısa notaları bir araya getirmek elbette zor, bu yüzden bu notun açık eşcinsellik içerdiğini söyleyemeyiz, ama belli ki Leonardo “sevgili” Fioravanti’sine karşı sıcak duygular besliyordu. Bu adın standart babacan hali bu kişinin tanımlanmasını neredeyse olanaksız kılıyor. Fiziksel görünümünün Leonardo’nun Floransa eskiz defterlerinin bir sayfasında yer alması olası, ama Jacopo Saltarelli gibi o da ele avuca geçmiyor; bir yüz değil ama belli bir ton, ya da bir tehlike hazzı.